سیدعبدالرحمن کواکبی

سیدعبدالرحمن کواکبی در سال 1271هجری قمری/ 1854میلادی در شهر حلب کشور سوریه متولد شد. وی از دودمان شیخ صفی­الدین اردبیلی نیای بزرگ سلسله­ی صفویه است. در سوریه رشد و نمو یافت، و در انطاکیه و حلب تحصیل کرد. تحصیلات عالیه­ی خود را در مدرسه­ی کواکبیه که پدرش مدیر آن بود به انجام رسانید. در بیست سالگی عضو هیئت تحریریه­ی روزنامه­ی رسمی "فرات" شد. هم­زمان در سازمان­های آموزشی نیز فعالیت می­کرد. او مدتی به مقام شهرداری حلب رسید، و مناصبی همچون رئیس اتاق بازرگانی حلب، سرمنشی­گری محکمه­ی شرعی حلب و رئیس هیئت فروش اراضی دولتی را تجربه کرد. در همه­ی این مناصب به اشکال مختلف با زورگوئی ترکان عثمانی و توان­گران سوری مبارزه کرد، و شاید چون در این مبارزه ناکام شد در روز ششم دسامبر 1899م در سن 47 سالگی سوریه را ترک و رهسپار مصر شد.

کواکبی در مصر با برخی رجال سیاسی و مذهبی از جمله رشید رضا در ارتباط بود و برای روزنامه­ی "الموید" مقاله می­نوشت. کتاب اصلی خود با ­عنوان «طبایع الاستبداد» را در آنجا به پایان برد و کتاب «ام­القری» از دیگر آثار ایشان می­باشد.

کواکبی در سال 1901م از طرف عباس دوم، خدیو مصر، مامور شد تا به برخی کشورهای اسلامی سفر کند و به نفع انتخاب وی به خلافت امضا جمع کند. او در این ماموریت از عربستان، یمن، سودان، هند و زنگبار دیدن کرد و از نزدیک با وضعیت سیاسی اجتماعی و اقتصادی مسلمانان آشنا شد. پس از بازگشت به مصر به "جمعیت المنار" پیوست و به سبب مقاله­ها و کتاب­هایش همگان او را به نام یکی از پیش­روان تجدید فکر دینی می­شناختند. کواکبی در اوج شهرت بود که در روز چهارم ژوئن 1902م مطابق با سال 1320هجری قمری در قاهره درگذشت.

شهیدمطهری در مورد او می­گوید: سومین قهرمان اصلاح در جهان سنی عرب، شیخ عبدالرحمن کواکبی است. کواکبی یک متفکر اسلامی ضد استبداد است. همچنین آیت­الله طالقانی او را با عباراتی بلند می­ستاید و می­گوید: کواکبی در اثر تربیت خانوادگی، توسعه­ی فکری و اطلاع از احوال معارف شرق و غرب، نظرش وسیع و همتش بلند و اخلاقش برومند گردید، چنان­که اهل حلب او را «ابا الضعفا» می­خواندند، هر قدر در مقابل مردم و اهل فضل متواضع بود در برابر متکبرها متواضع نبود.

اندیشه و افکار سیاسی کواکبی

دو کتاب "طبایع­الاستبداد" و "ام­القری" تصویر روشنی از اندیشه­های کواکبی به­دست می­دهد. طبایع­الاستبداد از یک رشته مقالاتی فراهم آمده که در روزنامه­ی "الموید" مصر چاپ شده، و موضوع آن شرح زیان­های استبداد است. این کتاب نخستین کتاب در ادبیات معاصر عرب است که موضوع آن کاملا سیاسی است. طبایع­الاستبداد در سال 1325هجری قمری یعنی در زمان انقلاب مشروطه ایران توسط عبدالحسین میرزائی قاجار در تهران ترجمه و منتشر شد. آیت­الله طالقانی مدعی است این کتاب چنان بر مرحوم آیت­الله میرزامحمدحسین نائینی اثر گذاشت که باعث پدید آمدن اثر سترگ او یعنی "تنبیه­الامه و تنزیه­المله" گشت.

هدف کواکبی از نوشتن این کتاب بیش از هر چیز رسوا کردن استبداد عثمانی بوده است. زمینه­ی تالیف این کتاب به اقدام سلطان­عبدالحمید عثمانی در انحلال پارلمان نوبنیاد عثمانی، تعلیق قانون اساسی و اخراج نمایندگان منتقد از استانبول بازمی­گردد. در پی این اقدام عبدالحمید، تحرکات گسترده­ای در میان اعراب رخ داد و کواکبی اقدام به نوشتن مقالاتی نمود که بعدها آنها را به­صورت کتاب "طبایع­الاستبداد و مصارع­الاستعباد" منتشر کرد.

کواکبی در ابتدای این کتاب به شرح و معنای استبداد پرداخته و می­گوید «استبداد به معنای خودسری حکومت­هاست یا دقیق­تر بگویم وصف حکومت افسار گسیخته­ای است که در شئون رعیت، به هرگونه که دل­خواهش باشد و بدون ترس از بازخواست تصرف کند.» به نظر کواکبی استبداد مخصوص به شکل یا نظام خاصی از حکومت نیست. بلکه هرگونه حکومتی ممکن است استبداد پیشه کند. او می­نویسد «مستبد بر شئون مردم نه به اراده­ی آنان بلکه به اراده­ی خود فرمانرواست، و خود می­داند که غاصب و تجاوزگر است بدین جهت لاجرم پاشنه­ی پای خویش را بر دهان میلیون­ها نفوس گذارد که دهان ایشان بسته ماند و سخن گفتن از روی حق یا مطالبه حق نتوانند.» وی استبداد را منحصر به فرد نمی­داند و استبداد جمعی را هم مطرح می­کند. آرای کواکبی در باب استبداد جمعی یاد آور آرای جان استوارت میل است.

کواکبی سپس به رابطه­ی استبداد با دین می­پردازد و معتقد است مستبدان همواره از دین برای استوار کردن پایه­های فرمانروایی خود یاری جسته­اند. او استدلال می­کند که «تعلیمات مذهبی، آدمیان را به ترس از قوه­ی عظیم هولناکی همی­خوانند که کنه آن­را عقل­ها درک ننمایند. و از سوی دیگر، مستبدین سیاسی نیز استبداد خویش را بر اساسی از این قبیل بنیان نهند. زیرا آنان نیز مردمان را به برتری شخصی بترسانند و با قهر و قوت و گرفتن اموال زبون سازند.» او معتقد است اگر دین و آئین توحیدی در قرآن درست فهمیده شود خود استوارترین سنگر ضد استبداد است. برخی از محققان معتقدند این همان درسی است که سیدجمال در همه­ی مقاله­ها و خطابه­هایش به مسلمانان آموخت.

کواکبی پس از تبین رابطه­ی استبداد و دین، رابطه­ی استبداد و علم را بررسی می­کند. وی معتقد است جهل و نادانی موجب خوشحالی مستبد است، زیرا با بهره­گیری از جهل و غفلت آنها را غارت می­کند. او معتقد است استبداد و علم از اسماء اضداد هستند، و هر یک در مقام غلبه بر دیگری است به همین جهت میان آگاهان و مستبدان همواره درگیری و مبارزه وجود داشته است.

او در فصل "نسبت استبداد با بزرگی" می­گوید: استبداد با بزرگی حقیقی سازگاری ندارد، و مستبد می­کوشد آن­را فاسد کند و مجد و عظمت دروغین را به جای آن نهد. وی بیان می­کند که استبداد از مستبد بزرگ به همه­ی زیر دستان سرایت می­کند، و همه برای جلب رضایت بالادست تلاش می­کنند. در حکومت استبدادی، بزرگی در گرو خدمت و رضایت مستبد بزرگ است نه انجام کار نیک و کسب ارزش­های دینی و انسانی.

کواکبی در بخش "رابطه­ی استبداد با مال"، نابرابری­های اجتماعی را از آثار استبداد می­داند و معتقد است مال، خوب و سودمند است، به شرطی که با عدالت به­دست آید و در راه درست صرف شود، نه بر اساس ظلم و چپاول مال دیگران. او گردآوری ثروت را به سه شرط جایز می­داند:

1.      به طریق مشروع و حلال باشد.

2.      موجب تنگی معاش دیگران نشود.

3.      از اندازه­ی حاجت تجاوز نکند.

در فصل "استبداد و اخلاق" نیز بر آن است که استبداد خوی و اخلاق مردم را فاسد می­کند. امیال و اخلاق فاضله را تغییر می­دهد. اراده و اعتماد به نفس را از افراد سلب می­کند، عاطفه را می­کشد و ریا و نفاق را در جامعه رواج می­دهد.

کواکبی در باب "رابطه­ی استبداد و تربیت"، نخست به تحلیل استعداد انسان در زمینه­ی تربیت می­پردازد، و عواملی همچون پدر، مادر، همسر، آموزه­های دینی و سرانجام محیط اجتماعی و سیاسی را در تربیت موثر می­داند. او معتقد است حکومت­های استبدادی نه تنها هیچ­گونه مراقبتی در تربیت و رشد انسان نمی­نمایند، بلکه همواره در فساد جسم و روح او می­کوشند. در این فصل کواکبی به شکل­گیری شخصیت انسان­ها در حکومت­های استبدادی اشاره می­کند و کیفیت رشد و تربیت آنها را در این جوامع مورد بررسی قرار می­دهد. در نگاه او انسان اسیر استبداد، قطعا: ترسو، ظالم، حسود و بخیل بار می­آید و در مقابل قدرت مافوق متواضع و چاپلوس و در مقابل زیر دست سخت­گیر و ستم­گر است.

وی در پایان در فصل "راه­های رهایی از استبداد،" 25 مساله در باب مهمترین مفاهیم مرتبط با استبداد از جمله مفهوم ملت به منزله­ی رعیت، نوع سلطنت، مساوات در حقوق، حفظ امنیت عامه و سعی در رفع استبداد را طرح می­کند. کواکبی رهایی از استبداد را در گرو آگاهی مردم از حقوق و دانش سیاسی می­داند. کواکبی برای ر­های از استبداد سه قاعده را مهم می­داند:

1.      رهایی از استبداد زمانی میسر است که ملت­ها مشکلی به نام استبداد را دریابند و حس کنند.

2.      کواکبی در راه مبارزه با استبداد شیوه­ی سختی و شدت عمل را نفی می­کند، و شیوه­ی مسالمت آمیز را توصیه می­کند و معتقد است مقاومت شدید ممکن است باعث فتنه شود و به هلاک مردمان منجر شود.

برخی محققان معتقدند احتیاط کواکبی در باب فتنه، در راستای اجتناب عمومی اهل سنت از آشوب و گسست اجتماعی است.

3.      قاعده­ی سوم وی آمادگی فراهم کردن و تدارک جایگزین برای استبداد است تا در صورت دفع بلای استبداد اوضاع مختل نگردد.

 

ام­القریی

دیگر اثر مهم کواکبی ام­القری است، که صفت و لقب شهر مکه است. او این کتاب را در حلب نوشت و در مجله "مصلحان" مصر به چاپ رسانید. او در این کتاب که به­ شکل یک کنگره­ی خیالی است، از ریشه­های ناتوانی و درماندگی مسلمانان و راه چاره­ی آن بحث کرده. او در این کتاب عللی همچون ستیزها و اختلافات درونی، نادانی فرمانروایان مسلمان، محرومیت مسلمانان از آزادی و نبود رهبری درست را از علل درماندگی مسلمانان می­داند. او در این کتاب طالب اصلاح فکر دینی است و خواهان سازگاری علم و دین است.

کواکبی دو هدف عمده را در ام­القری پی­گیری می­کند: اولا، برقراری تقدم و برتری اعراب در داخل اسلام، و جابجایی ترکیه­ی رو به زوال با خلافت معنوی عربی؛ ثانیا، او درصدد تثبیت جدایی بین اقتدار و مرجعیت سیاسی این جهانی و اقتدار و مرجعیت [دینی] و معنوی بود. هدف او هم تدارک یک چارچوب تمدنی برای یک وحدت عربی حول محور مصر و همچنین حمایت از حاکمیت جنبش ملی در امور سیاسی بود. او در این کتاب خواهان بازگشت خلافت اسلامی به اعراب است. عبدالرحمان کواکبی تندروترین متفکر مسلمانی است که فرمانروای عثمانی را مورد حمله قرار داد، و خواهان استرداد خلافت از ترک­ها به عرب­ها شد، نه خواهان گسستن وحدت عثمانی. او معتقد بود خلافت (که از منظر او منصبی صرفا دینی است.) باید به کار­های دینی مسلمانان بپردازد و از دخالت در امور سیاسی بپرهیزد.  اما برخی محققین معتقدند به صورت مطلق نمی­توان گفت که وی طرفدار جدایی دین از سیاست بوده، چون او مرجعیت وضع قوانین از طرف شارع را پذیرفته بود و این با بحث جدایی دین از سیاست سازگاری ندارد.

کواکبی خواستار سلطنت مشروطه بود. از نظر وی شکل حکومت فرق نمی­کرد به شرط آن­که تحت نظارت فعال مردم باشد؛ وی نظام­های جمهوری و سلطنتی را به­طور یکسان و به شکل حکومت آریستوکراسی مشورتی می­پذیرفت. البته به شرط آن­که آزادی و برابری مردم تضمین گردد. مملکت آرمانی در نظر کواکبی تابع الگوئی است که بالاتر از آن نیست و آن الگوی نظام اجتماعی و دولتی است، که عرب­ها در عصر خلفای راشدین بر پا کردند.

منابع

    1- عنایت، حمید؛ سیری در اندیشه­ی سیاسی عرب، تهران، سپهر، چاپ سوم

    2- مطهری، مرتضی؛ مقاله­ی کواکبی و اندیشه­ی اصلاح­طلبی، درج شده در: کواکبی، سیدعبدالرحمان؛ طبیعت استبداد، ترجمه­ی عبدالحسین میرزای قاجار، نقد و تصحیح محمدجواد صاحبی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی قم

3- طالقانی، سیدمحمود؛ مقاله­ی کواکبی و استبداد

4- قادری، حاتم؛ اندیشه­ی سیاسی در اسلام و ایران

5- عبدالملک، انور؛ اندیشه­ی سیاسی عرب در دوره­ی معاصر، ترجمه­ی سیداحمد موثقی، قم

6- خدوری، مجید؛ گرایش­های سیاسی در جهان عرب، ترجمه­ی عبدالرحمان عالم

   7- لوین، ز.ا؛ اندیشه و جنبش­های نوین سیاسی اجتماعی در جهان عرب، ترجمه­ی یوسف عزیزی بنی طرف، انتشارات علمی فرهنگی