اندیشه های سیاسی ماوردی

 ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب الماوردی (450-364قمری) از بزرگان صاحب‏نظر در مباحث سیاسی اسلام شافعی مذهب دارای تمایلات معتزلی [1] . و دانش آموخته حوزه‏های بصره و بغداد بود. با این که تخصص عمده‏اش فقه بود ولی در علوم دیگر و دانش‏های عقلی بهره وافر داشت. بیش‏تر عمر را در بغداد و در خدمت دستگاه خلافت عباسی گذراند. در دوره خلافت القادر (422-381ق) و القائم (467-422ق)از اعضای دستگاه به ویژه در زمان وزارت ابوالقاسم علی‏بن مسلمه (مقتول به سال 450قمری) از کارگزاران عمده خلافت محسوب می‏شد. از منصب‏های وی قاضی‏القضاتی تا ارتقا به اقضی‏القضاه است [2] . وی از سلسله جنبانان اندیشه سیاسی اسلام است و نظریه پردازان سیاست اسلامی بعد از او تا حال به نحوی به اندیشه‏ها و دیدگاه‏های او معطوف بوده‏اند[3] . در عصری می‏زیست که امپراتوری بزرگ اسلامی دچار تشتت بود و ملیت‏های مختلف که آل‏بویه و سلجوقیان در مناطق شرقی از مهم‏ترین آن‏ها بودند داعیه استقلال داشتند افکار و آرای جدید در زمینه‏های کلامی فقهی سیاسی و... رونق داشت. خلافت مرکزی با ضعف‏های تئوریک و عملی فراوان مواجه و مشروعیت آن به شدت تنزل یافته بود. از این رو عصر ماوردی دارای مولفه‏های دوگانه بود: از یک سو تمدن و فرهنگ اسلامی در اوج شکوفایی و از طرف دیگر بنیان‏های سیاسی اسلام دچار مخاطرات بود. ماوردی با بهره‏گیری از فرهنگ شکوفای اسلام به بازسازی و پی‏ریزی نظریه خلافت در قالبی کارآمد پرداخت.

ماوردی در سیاست اسلامی هم‏سان ابن سینا در فلسفه مشاء و شهاب‏الدین سهروردی در فلسفه اشراق از متفکران درجه اول محسوب می‏گردد. با این‏که درباره ماوردی گفته‏ها و نوشته‏ها زیاد است ولی هم‏چنان جای پژوهش باقی است. در این مقاله نه قصد پرداختن به تمام ابعاد شخصیتی و اندیشه وی و نه تحلیل همه مسائل اندیشه سیاسی‏اش است بلکه در صدد مقایسه و تطبیق چهار کتاب سیاسی وی و نشان دادن جامعیت نسبی او در مسائل نظری سیاست اسلامی هستم. حتی به بررسی مقایسه‏ای دیدگاه‏های سیاسی وی با دیگر مذاهب و آرا مانند شیعه نمی‏پردازم هر چند از جمله پژوهش‏های عاجل در این زمینه است. [4]

کتاب‏های ماوردی

برای به دست آوردن سیمای علمی ماوردی فهرستی از آثار منتشر شده‏اش با مشخصات کتاب شناختی هریک ارائه می‏شود:

1- الاحکام‏السلطانیه: قاهره مطبعه الوطن 1298ق. بیروت دارالکتب العلمیه 1978م/1398ق. افست: قم دفتر تبلیغات اسلامی 1406ق.264ص.

توسط محمد بدرالدین النعسانی الحلبی تصحیح و منتشر (قاهره مکتبه الخابفی 1327 ق/‏1909 م) و به کوشش انگر enger در بن به سال 1915میلادی نشر یافته است.

این کتاب به زبان‏های مختلف ترجمه شده است آقای محمدتقی دانش پژوه گزارشی از ترجمه فارسی آن توسط قوام‏الدین یوسف بن حسن حسینی (درگذشت 922ق) برای رستم بهادر آق‏قوینلو داده است. [5] س.کیسر (s.keyzer) به هلندی (لاهه 1862م) و فاگنان (e.fagnan.e) به فرانسه (الجزائر 1915م) [6] ترجمه کرده‏اند

2- ادب الدنیا و الدین. با تحقیق مصطفی سقا (بیروت دارالفکر و ترجمه فارسی آن توسط عبدالعلی صاحب (مشهد بنیاد پژوهش‏های اسلامی 1372 ) منتشر شده است. 3- اعلام النبوة. چاپ اول: بیروت دارالکتب العلمیه 1393ق/1973م 263ص. 4- الاقناع مختصر کتاب الحاوی الکبیر. یک دوره فقه در قلمرو همه مذاهب اهل سنت و متمایل به فقه شافعی و به فرمان القادر بالله نوشته و به کوشش خضر محمد خضر در قاهره منتشر شده است.

5- الامثال و الحکم. با تحقیق فواد عبدالمنعم احمد (قطر دارالحرمین 1983م) منتشر شده است.

6- تسهیل النظر و تعجیل الظفر فی‏اخلاق الملک و سیاسةالملک. توسط محیی هلال السوعان تصحیح و منتشر شده است (بیروت دارالنهضه العربیه 1981م). نیز با تحقیق و مقدمه مفصل و تحلیلی رضوان‏السید (بیروت دارالعلوم العربیه 1987م) منتشر شده است.

7- الحاوی الکبیر (شرح مختصر المزنی). متن از ابوابراهیم اسماعیل بن یحیی المزنی و شرح از ماوردی و یک دوره فقه استدلالی شافعی است. قبلاً بخش‏هایی از آن در دانشگاه‏های مختلف مصر به صورت پایان نامه‏های دکترا یا کارشناسی ارشد تصحیح شده و اخیراً چاپ منقحی از آن به کوشش علی محمد معوض و عادل احمد عبدالموعود (بیروت دارالکتب العلمیه 1424ق/1994م) انجام یافته است. بخشی از آن زیر عنوان ادب‏القاضی در دو جلد با تحقیق محیی هلال السرحان (بغداد احیاءالتراث الاسلامی 1391-92ق) منتشر شده است نیز بخشی دیگر از آن با عنوان الاقرار بالحقوق والمواهب والمواریث به کوشش طاهر اسماعیل محمد البرزنجی (بغداد مکتبه الشرق الجدید 1407ق) نشر یافته است.

8- قوانین الوزارة. [7] قاهره بی‏نا 1329ق - با تحقیق فؤاد عبدالمنعم احمد و محمد سلیمان داود (اسکندریه مؤسسه شبّاب الجامعه 1411ق) و زیر عنوان قوانین الوزارة وسیاسةالملک با تحقیق رضوان السید (بیروت دارالطلیعة 1979م) انتشار یافته است.

9- نصیحةالملوک. با تحقیق فواد عبدالمنعم احمد (اسکندریه مؤسسه شبّاب الجامعه 1988م) و با تحقیق خضر محمد خضر (الکویت مکتبةالفلاح 1403ق/ 1983م). و با تحقیق محمد جاسم‏الحدیثی (عراق وزارةالثقاقة) الاعلام 1406ق/1886م ) منتشر شده است.

این اثر منسوب به ماوردی است و احتمال داده شده از احمدبن سهل (ابوزید بلخی) باشد.[8] نسخه شناسی و بررسی انتساب یا عدم انتساب آن به ماوردی در حوصله این مقاله نیست حاجی خلیفه آن را از ماوردی دانسته [9] بر همین نظر اکتفا می‏کنیم.

10- النکت والعیون (تفسیرالماوردی). شش جلد با تحقیق السیدبن‏عبدالمقصودبن عبدالرحیم (بیروت دارالکتب العلمیه و مؤسسه الکتب الثقافیه 1412ق/1992م) منتشر شده است.

چهار اثر از ده اثر مزبور مستقلاً به سیاست پرداخته‏اند: الاحکام السلطانیه قوانین الوزارة تسهیل‏النظر و نصیحةالملوک. در الاقناع والحاوی مبحثی در زمینه فقه سیاسی وجود ندارد ولی مباحث قضا و جزا آمده است.

نظام و ساختار مباحث سیاسی در آثار ماوردی تبویب و تنظیم مباحث سیاسی در چهار اثر الاحکام السلطانیة نصیحةالملوک تسهیل النظر وتعجیل‏الظفر و قوانین الوزارة همانند نیست. بررسی تطبیقی ساختار صوری آن‏ها گویای نظام فکری در هریک از آن آثار است.

الاحکام السلطانیة از اولین آثاری است که به نظام سیاسی خلافت پرداخته [10] و دارای بیست باب و هر باب شامل فصل‏هایی است. ماوردی در مقدمه به طبقه بندی بیست‏گانه از مباحث حکومتی فقه تصریح کرده است.[11] ترتیب این باب‏ها چنین است: عقدالامامة تقلید الوزارة تقلید الامارة علی البلاد تقلید الامارة علی الجهاد الولایة علی حروب المصالح ولایة القضاء ولایة المظالم ولایة النقابه علی ذوی الانساب الولایة علی امامة

الصلوات الولایة علی الحج ولایة الصدقات الفی‏ء والغنیمة الجزیه والخراج فیما تختلف احکامه من البلاد احیاءالموات واستخراج المیاه الحمی والارفاق احکام الاقطاع وضع الدیوان واحکامه احکام الجرائم احکام الحسبة.

غیر از باب اول که به چگونگی شکل‏گیری رهبری و شیوه مشروعیت‏یابی و نقش مردم در تکوین دولت پرداخته بقیه باب‏ها به بررسی شئون و مناصب سیاسی بین‏المللی اقتصادی اداری قضایی و جزایی زمامدار اسلامی پرداخته است.

نصیحة الملوک تقسیم ده‏گانه‏ای از موضوع‏های سیاسی ارائه کرده است: البحث علی قبول النصائح فضائل الملوک وما یجب علیهم ان یاخذوا به انفسهم الخلال التی من جهتها یعرض الفساد فی الممالک والملک معالجة قساوة القلب سیاسة النفس وریاضتها سیاسة الخاصة من الاهل والولد والقرابة والخدم والجند سیاسة العامة وتدبیر اهل المملکة تدبیر الاموال تدبیر الاعداء واهل الجنابات تقدیم النیات وطلب التاولات.

سیمای مباحث این اثر موعظه گری نصیحت و اخلاق سیاسی نه همانند الاحکام السلطانیة بیان وجوب و حرمت‏های فقهی است[12] ماوردی در مقدمه خود را ملتزم به احادیثی همچون «انما الدین النصیحة قیل: لمن یا رسول الله قال: لله ولرسوله ولائمة المسلمین وجماعتهم.»[13] دانسته و مصداق اتمّ نصیحت را موعظه زمامدار می‏داند:

«الملوک اولی الناس بان تهدی الیهم النصائح....اذ کان فی صلاحهم صلاح الرعیة وفی فسادهم فساد البریة.... من غش الامام فقد غش العامة... من کتم السلطان نصیحتة والاطباء مرضه والاخوان بثه فقد خان نفسه.... لهذا ماجرت العادة فی الانبیاء ان یبعثهم الله الی ملوک الامم.»[14]

اخلاق سیاسی در کنار مباحث دیگر سیاست مانند فلسفه و فقه سیاسی دارای اهمیت فراوان است از این رو ماوردی جنبه‏های مختلف اخلاق سیاسی را در این اثر بررسی کرده است. وظایف زمامدار در تهذیب و تزکیه نفس خودش تربیت و بهسازی روانی و اخلاقی نزدیکان و خانواده‏اش و تربیت مستمر خادمان و حفاظت از اخلاقیات ممدوح و بازداشتن آنان از خصال ناپسند هم‏چنین روش‏های اکتساب صفات نیکو بخشی ازمباحث این اثر و بخش دیگر اخلاقیات دستگاه‏های دولتی است. حاکم عهده‏دار ایجاد و حراست از صفات و خصایل نیکو در نظامیان مسئولان اقتصادی و مسئولان اداری است. حتی اخلاق شرعی هرگونه برخورد عذرآمیز با دشمنان را برنمی‏تابد و ماوردی مناسبات صحیح با دشمن و اهل جنایت را برشمرده است.[15] این که حاکم چه نوع لباسی بپوشد و در کدام ظرف تناول طعام نماید از دیدگاه اخلاق دینی جای سخن دارد.[16]

علل اخلاق همانند علل احکام در زمینه سیاست در خور توجه و در باب سوم و لا به لای فصل‏های دیگر مطرح شده و پی‏آمدهای اخلاق مذموم که به تباهی کیان دولت منجر می‏گردد تعلیل گردیده است.

مقبولیت دولت به دو نوع مشروعیت حقوقی و مشروعیت اخلاقی یا روان شناسانه منقسم است. هر نظام حکمرانی از دو منبع حقوق و اخلاق کسب وجاهت و مشروعیت می‏نماید. تمام سعی ماوردی در «نصیحةالملوک» تبیین مشروعیت اخلاقی نظام سیاسی خلافت و در «الاحکام‏السلطانیه» تشریح مشروعیت حقوقی آن است.

ماوردی در کتاب «قوانین‏الوزارة» به وزارت به عنوان یک نهاد که معین رهبری با ضوابط قوانین و وظایف حقوقی ویژه پرداخته است. این نهاد بعد از رهبری عهده‏دار عالی‏ترین منصب در تدبیر امور و اداره جامعه است. مباحث مربوط به وزارت در هشت فصل در این اثر ارائه شده است: معنی الوزارة وانواعها التنفیذ الدفاع الاقدام الحذر التقلید والعزل وزارةالتنفیذ الحقوق العهود والوصایا.

دو نوع وزارت تنفیذ و تفویض وظایف هریک روابط آن‏ها با رهبری چگونگی تکوین و عزل آن‏ها شرایط آن‏ها ذیل عناوین مزبور بررسی شده است.

باب دوم «الاحکام‏السلطانیة» نیز به سه مبحث از مباحث وزارت پرداخته بود: انعقاد وزارت تفویض کم‏تر بودن شروط وزارت تنفیذ انتصاب بیش از یک وزیر توسط خلیفه. اما در «قوانین الوزارة» مسائل وزارت مفصل‏تر با نگاه حقوقی بررسی شده است.

«تسهیل النظر وتعجیل الظفر فی‏اخلاق المکلک و سیاسة الملک» همان‏گونه که از نامش پیداست دارای دو مبحث کلی اخلاق زمامدار و کشورداری است. مبحث اول خلاصه‏ای از کتاب نصیحةالملوک است و به فضایل و رذایل حاکم می‏پردازد. مبحث «اسباب اختلال الدول» این کتاب با باب سوم کتاب نصیحةالملوک شباهت دارد. ماوردی در مبحث دوم مقوله‏های سیاسی را نه از نگاه یک حقوق‏دان و فقیه بلکه از

منظر یک فیلسوف و عالم سیاسی نگریسته و تحلیل کرده است. تحلیل‏های وی صبغه فقهی ندارد بلکه تعلیل و غایت سنجی و استدلال عقلی از مهم‏ترین ویژگی‏های آن است. بحث‏هایی همچون مناسبات زمامدار و مردم و دین قواعد دولت و کشور اقشار اجتماعی و رابطه هریک با نظام حاکم چگونگی اداره جامعه گویای ذهنیت اصلی نویسنده

است. البته مسائل فقهی در مطاوی مباحث نه به منظور ارائه ابحاث فقهی بلکه برای تشیید و تحکیم مباحث عقلی و استدلالی است.

منابع و مصادر اندیشه‏های سیاسی ماوردی

تبحر ماوردی در علوم مختلف اسلامی و بهره وی از تجارب امکان ارائه نوشته‏هایی در مقوله‏های مختلف سیاست را به او می‏داد. فقه را نزد استادان بزرگی هم چون ابوالقاسم الصیمری (درگذشت 386ق) [17] و شیخ ابوحامد الاسفراینی (درگذشت 406ق) آموخت. مهارت وی در این دانش به اندازه‏ای رسید که او را از امامان مذهب شافعی نامیده‏اند.[18] ابن صلاح و ابن‏خلکان وی را از وجوه فقیهان شافعی می‏دانند.[19] آثار فقهی او مانند «الحاوی الکبیر» گواه این امر است.

ماوردی حدیث را از استادان مبرزی هم چون حسن بن علی بن محمد الجبلی محمدبن علی‏بن زجر المنقاری و محمدبن المعلی الازدی فراگرفت.[20] دانش وی از تفسیر قرآن به گونه‏ای است که کتاب تفسیری وی «النکت والعیون»[21] مورد توجه عالمان بوده است.

در حالی که اکثر اندیشمندان تفسیر وی را ستوده‏اند برخی بر مواضع اعتزالی آن خرده گرفته‏اند.[22]

با این که در عصری می‏زیست که دانش‏های فلسفی رونق داشت و متفکرانی با اتکا بر میراث فلسفه یونان در متافیزیک طبیعیات ریاضیات اخلاق فلسفی و سیاست مدن آثاری می‏آفریدند ولی مشی ماوردی شباهتی به آنان نداشت و در دانش‏های عقلی متکلم بود. البته آگاهی به آراء فلسفی داشته است. کتاب اعلام‏النبوة گواه کلام اعتدالی اوست. در مورد گرایش وی به اشعریت یا اعتزال بین صاحب نظران آرای متهافتی وجوددارد.[23]

هر چهار اثر سیاسی ماوردی مشحون از دانش‏های فقهی کلامی تفسیری و حدیثی اما نه به یک اندازه است. آقای رضوان السید مصادر گفته‏های ماوردی را در «تسهیل‏النظر» در پاورقی‏ها و نیز در فهارس پایانی آورده است. غیر از استفاده از قرآن احادیث نبوی و نهج‏البلاغه جملات و عبارت‏های فراوانی از آثار یونانی ایرانی و عربی قبل از اسلام آورده است. نقل قول‏های فراوان از اسکندر اردشیر انوشیروان کسری سابور بزرگمهر سقراط لقمان حکیم متنبی جالینوس هم‏چنین از خلیفه‏ها و سردمداران اسلامی به عنوان تجربه‏های زمامداری مانند مأمون و هارون‏الرشید آورده است. تعبیر «قال بعض الخلفاء» زیاد دارد. در باب اول نظامی که از فضایل و رذایل ارائه کرده شبیه اخلاق نیکو ماخوس ارسطو است. در باب دوم از واژه‏های الحزم الحذر تدبیر و... که گویای اهمیت عقل و تجربه در کشورداری است بهره گرفته است. مبحث اقسام الملوک مأخوذ از الادب‏الکبیر ابن مقفع است.[24]

از نظر بهره‏وری از منابع و مصادر دینی و غیردینی کتاب «نصیحةالملوک» همانند «تسهیل النظر» است. با این که حدود سیصد شاهد قرآنی و صدوپنجاه روایت نبوی در کل کتاب آورده ولی فقط پنجاه مورد از ارسطو نقل قول‏هایی دارد و فراوان از انوشیروان بزرگمهر بهرام گور اسکندر مقدونی افلاطون اردشیر و دیگر متفکران ایران و یونان مضراب‏هایی نقل کرده است:

«لاننفرد فی کتابنا بآرائنا ولانعتمد فی شی‏ء نقوله علی هوانا دون ان نحتج لما نقوله فیه ونذکره بقول الله المنزل فی‏کتابه واقاویل رسول(ص) المرویة وآثاره ثم سیدالملوک الاولین والائمه الماضین والخلفاء الراشدین والحکماء المتقدمین فی‏الامم الخالیة والایام الماضیة.[25]

مطاوی کتاب «قوانین الوزارة» بیش‏تر به نصوص روایی و قرآنی و متون دینی متکی است. وزارت به صورت یک نهاد در فرهنگ‏های سیاسی ایران و یونان معلول و معمول بوده است. به شهادت آیه قرآن که از قول موسی می‏فرماید: «واجعل لی وزیراً من اهلی هارون اخی» [26] وزارت در مصر باستان هم وجود داشته است. به هر رو پس از گذشت سالیانی از ظهور اسلام وزارت از فرهنگ ایرانی و یونانی به سیاست اسلامی راه یافت و ماوردی از اولین نظریه‏پردازانی بود که از منظر حقوقی آن را بحث کرد و ابعاد مختلف آن را تحلیل و قواعد و شروطی برای آن درنظر گرفت و بالاخره ساختار آن را تکامل و لباس شریعت بر آن پوشاند.[27] البته قبل از ماوردی کتاب‏هایی در زمینه تاریخ وزارت نوشته‏اند مانند: «کتاب‏الوزراء» از جهش‏یاری و «کتاب‏الوزراء» از ابوبکر محمدبن یحیی الصولی. با توجه به پیشینه وزارت در غیر فرهنگ اسلامی لاجرم ماوردی بایست از تحقیقات دیگران استفاده کرده باشد. محققان این اثر در مقدمه می‏نویسند:

«ان الماوردی قد حصل کتابه من مصادر سیاسیة و تاریخیة وادبیة متفرقه الف بینها بالضافة الی ما اضافه الی هذا الکتاب من خبرة واقع عاش حیاته السیاسیة بین الخلفاء والسلاطین والوزراء. وقراءاته فی‏الکتب الفارسیة ومعرفته بحکم الهند والروم والفرس والحکماء و شعراء العرب.»[28]

آنان الادب‏الکبیر و الادب‏الصغیر از ابن‏مقفع کلیله و دمنه اخلاق‏الملوک و البیان و التبیین از جاحظ و عیون الاخبار از ابن‏قتیبه را از منابع ماوردی در قوانین الوزارة نامیده‏اند.

ماوردی در «الاحکام السلطانیة» با شیوه‏های فقهی و در چهارچوب فقه شافعی و با عصای منابع فقه (قرآن سنت عقل اجماع و قیاس) به تحلیل و تبیین مسائل سیاسی پرداخته است. در عین حال مصلحت عمومی عرف رویه اداری و عملی و شرایط زمان و مقتضیات آن برای وی اهمیت داشته است[29] چرا که ماوردی از یک‏سو در صدد نظریه پردازی و تأسیس نظام حقوقی خلافت و زمامداری است و از سوی دیگر واقع‏گرا و واقع‏بین می‏باشد.[30] برخلاف برخی از محققان که «الاحکام السلطانیه» را آرمانی محض و تئوری پردازی به دور از واقعیت‏ها می‏دانند [31] ماوردی در مقدمه خلافت را تمهیدی برای مصالح امت و تدبیر امور که برنامه‏های عملی فرمانروایی می‏باشند معرفی کرده است.

روی‏کردها و مشرب‏های سیاسی ماوردی

دانش سیاست منقسم به فلسفه سیاست علم سیاست تاریخ سیاسی اخلاق سیاسی و حقوق سیاسی است. فلسفه و علم سیاست توصیفی تاریخ سیاسی گزارشی و اخلاق و حقوق سیاسی دستوری و توصیه‏ای است.

سیاست نگاری در فرهنگ اسلامی محصول تعامل و تعاطی اندیشه‏های درونی و بیرونی است. سیاست نگاران مسلمان با پیرایش و پالایش فرهنگ‏های سیاسی ایران و یونان و روم [32] و عرب جاهلی تطبیق آن‏ها با شریعت تفسیر نصوص سیاسی دین به نظریه پردازی پرداخته‏اند. همین ارتباط با فرهنگ‏های سیاسی بیرونی و تفسیرهای مختلف دینی به تدریج مشرب‏های مختلف سیاسی در جهان اسلام را پدید آورد. کتاب‏هایی که ذیل سیاست توسط متفکران مسلمان نوشته شده از نظر کمیت فراوان و از نظر اختلاف مشارب هرکدام به گونه‏ای ویژه مباحث سیاسی را تحلیل کرده‏اند. این کتاب‏ها را می‏توان ذیل پنج عنوان طبقه بندی کرد:

فلسفه سیاست: متونی که به بررسی سیاست پرداخته یا تأملات عقلی و استدلالی درباره مقوله‏های سیاسی‏اند. مقدمه ابن‏خلدون و بدائع‏السلک ابن‏ازرق در بین متفکران گذشته و کتاب‏هایی مانند الاسلام و فلسفةالحکم از محمد عماره و تطور الفکر السیاسی فی‏الاسلام از دکتر فتحیة النبراوی و دکتر محمد نصر مهنا از متفکرین جدید در این طبقه قرار دارند.

شریعت نامه‏ها: خلافت نامه‏ها (کتاب‏هایی که در اهل سنت برای اثبات یا تثبیت نظریه خلافت و نهادهای آن نوشته شده است) ولایت فقیه نامه‏ها شرح نصوص سیاسی مانند شرح‏هایی که بر نامه مالک اشتر نوشته‏اند.

سیاست نامه‏ها: این‏گونه منابع خود چند گونه‏اند برخی به باید و نبایدهای اخلاقی و توصیه‏ای برای فرمانروایان پرداخته‏اند کتاب‏هایی هم وجود دارد که به بیان نظام اداری و تشکیلات حکومتی می‏پردازد. مهم‏ترین خصیصه این منابع تکیه آن‏ها بر تجارت بشری است.

سیاست مدن‏ها: آثاری مقتبس از تفکرات یونانی و رومی و جزئی از حکمت عملی است.

تاریخ‏های سیاسی: آثاری که با روش گزارشی به نقل و روایت و گاهی تحلیل حوادث تاریخی می‏پردازند. تاریخ وزراء تاریخ خلفاء تاریخ ملوک و سلاطین تاریخ‏های خاندان‏های حکومت گذار از این زمره‏اند.

اهمیت ماوردی اهتمام به مشرب‏های مختلف سیاسی است. در بین فقیهان از نوادر کسانی است که غیر از فقه و فقه سیاسی از زوایای دیگر به مسائل سیاست پرداخته است. همه سویه نگری و جامعیت وی در خور توجه است.

«فی تسهیل النظر قد خصصه للبحث فی ماهیة السلطة وبنیتها وفلسفتها وقوانین صیرورتها لا لاشکال السلطة .... اما کتابه الاحکام السلطانیة فقد خصصه لدراسة الشکل الاسلامی للسلطة او الدولة الاسلامیة.»[33]

عمده آرای ماوردی در الاحکام السلطانیة وجوب رهبری[34] شرایط انتخاب کنندگان شرایط انتخاب شوندگان روش‏های انعقاد زمامداری بیعت[35] و دیگر مسائل حقوق اساسی و حقوق عمومی است ولی در تسهیل‏النظر (بخش دوم) تأسیس دولت و مؤلفه‏های مؤثر در آن[36] انحطاط دولت و عوامل آن[37] کار کرد دین در کشورداری [38] و مشابه این گونه مسائل مطرح است. فقیهان دیگری بوده‏اند که به سیاست روی آورده‏اند ولی چون از آگاهی‏های غیر فقه سیاسی تهی بوده‏اند ناکام و ناموفق مانده‏اند. بنابراین چهار عنصر فلسفه سیاست فقه سیاسی اخلاق سیاسی و علم سیاست (مدیریت و چگونگی تهشیت امور) از ماوردی شخصیتی کامل و موفق ساخته است.

این داوری نقدی است بر کسانی همچون گیب hamilton alexander gibb که ماوردی را فقط فقیه می‏دانند.[39]

پی نوشت‏ها:

[1]. زرکلی الاعلام ج‏4 ص‏327.

[2]. ابن الصلاح طبقات الفقهاء الشافعیة ج‏2 ص‏636.

[3]. دکتر طه حسین حتی ابن‏خلدون را متأثر از ماوردی دانسته است. نک: فلسفه ابن‏خلدون الاجتماعیه ترجمه محمد عبدالله عنان ص‏127.

[4]. درباره ماوردی کتاب‏ها و مقاله‏های فراوانی نوشته‏اند. از مهم‏ترین آن‏ها «مقدمه الحاوی» در یک جلد مستقل از محمد بک اسماعیل و عبدالفتاح ابوسنة «ابوالحسن الماوردی من اعلام الاسلام» از فواد عبدالمنعم و محمد سلیمان داود «الفکر السیاسی عند الماوردی» از صلاح‏الدین بسیونی اسلان «الفکر السیاسی عند ابی‏الحسن الماوردی» از احمد مبارک البغدادی «دولةالخلافة دراسة فی التفکیر السیاسی عند الماوردی» از سعید بنسعید است. در فارسی دو مقاله یکی از آقای حسن حبیبی با عنوان «اندیشه و عمل سیاسی ماوردی» در مجموعه «آیینه حقوق» و دیگری از آقای چنگیز پهلوان زیر عنوان «ماوردی نگاهی به زندگی و آثار او» (مجله کلک شماره‏47ù48) و پایان نامه کارشناسی ارشد از محمدرضا صلح جوی زیر عنوان «فلسفه اجتماعی و ساخت اجتماعی از نظر ماوردی» (دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس 1369) شایسته ذکر است.

[5]. فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی ص 145.

[6]. مشخصات این ترجمه عبارت است از: mawardi. les status governementaux alger,1915.

[7]. عنوان دیگر ادب‏الوزیر.

[8]. نصیحة الملوک تحقیق فؤاد عبدالمنعم احمد ص‏33.

[9]. کشف الظنون ج‏3 ص‏1958. از محققین جدید دکتر رضوان السید در مقدمه تسهیل النظر ص‏7و8 و الاعلام للزرکلی ج‏4 ص‏327 آن را از ماوردی دانسته‏اند.

[10]. صبحی صالح النظم الاسلامیة. ص‏8.

[11]. الاحکام السلطانیة ص‏4.

[12]. پاره‏ای از مباحث آن دو اثر مشترک‏اند ولی حیثیت «الاحکام السلطانیة» فقهی و حیثیت «نصیحة الملوک» اخلاقی است. رابطه دو دانش فقه و اخلاق با این که علی‏رغم قلمرو متباین در برخی مسائل و محدوده مشترک در بعضی دیگر از مسائل دارای دو غایت می‏باشند: یکی به بیان احکام مکلفین می‏پردازد و دیگری در مورد تهذیب نفوس است.

[13]. نصیحةالملوک ص‏43.

[14]. همان ص‏44-45.

[15]. همان ص‏333-369.

[16]. همان ص‏377-379.

[17]. ابن‏الصلاح طبقات الفقهاء الشافعیة ص‏636.

[18]. الموسوعة الفقهیة (الکویتیة). ج‏1 ص‏369.

[19]. ابن‏الصلاح طبقات الفقهاء الشافعیة ج‏2 ص‏636 وفیات الاعیان ج‏2 ص‏444. برای داوری‏های دیگران نک: الحاوی الکبیر (المقدمة). ص‏77.

[20]. نک: طبقات الفقهاء الشافعیة ج‏2 ص‏640-641. کتاب الاقرار بالحقوق والمواهب والمواریث من‏الحاوی تحقیق طاهر اسماعیل محمد البرزنجی ص‏102-105 الحاوی الکبیر (المقدمه) ص‏57.

[21]. کشف الظنون ج‏1 ص‏458.

[22]. نک: السبکی طبقات الشافعیة الکبری ج‏3 ص‏303-314 ابن‏الصلاح طبقات الفقهاء الشافعیة ج‏2 ص‏628-642.

[23]. نک: زرکلی الاعلام ج‏4 ص‏327 کتاب الاقرار بالحقوق والمواهب والمواریث من الحاوی. ص‏109-110 طبقات الشافعیة الکبری ج‏3 ص‏303-314 ابن عباد شذرات الذهب ج‏3.

[24]. تسهیل النظر وتعجیل الظفر تصحیح رضوان السید ص‏91.

[25]. نصیحةالملوک ص‏46.

[26]. طه (20) آیه‏های 29-30.

[27]. آن لمبتون معتقد است نهادهای دیگر هم‏چون دیوان مظالم از تشکیلات دیوانی شاهان ساسانی به ارث رسیده است. نک: تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران ترجمه یعقوب آژند ص‏81.  

[28]. قوانین الوزارة تحقیق فواد عبدالمنقم احمد و محمد سلیمان داود ص‏21.

[29]. هانری لائوست سیاست و غزالی ترجمه مهدی مظفری ج‏1 ص‏18.

[30]. برای آگاهی از پیشینه نظریه‏های سیاسی در اسلام و فرایند تکاملی آن تا دوره ماوردی و ابتنای دیدگاه‏های ماوردی بر تئوری‏های پیشین نگاه کنید به : مقاله «احکام السلطانیه». دائرة المعارف بزرگ اسلامی ج‏6 ص‏674-678. هم‏چنین مقاله «ماوردی» از محمد قمرالدین مغان در تاریخ فلسفه در اسلام میان محمد شریف ج‏2 ص‏185.

[31]. دو داوری یکی از سوی بروکلمان و سواژه که ماوردی را سیاست مدار غیر رئالیست و دیگر از سوی گیب و روزنتال که وی را واقع‏گرا می‏دانند ابراز شده است. نک: حسن حبیبی آیینه حقوق مقاله «اندیشه و عمل سیاسی ماوردی» ص‏350 و 351 و 397.

[32]. در سه قرن اول هجری بسیاری از کتاب‏های مشهور پهلوی که حاوی مطالب تاریخی ادبی حکم فلسفه سیاست و علم بود به عربی درآمد و از جمله مهم‏ترین آن‏هاست: خدای‏نامه داستان اسکندر صورت پادشاهان گام‏نامه در آداب و رسوم دولتی کتاب‏التاج در سیرت انوشیروان کتاب سیرت اردشیر نامه تنسر ابن‏مقفع.

از سوی دیگر اندیشه‏های افلاطون ارسطو تامسطیوس فرفوریوس و ینقولاوش توسط مترجمانی مانند حنین‏بن‏اسحاق به عربی درآمد.

[33]. مقدمه تسهیل‏النظر از دکتر رضوان السید. ص‏7-8.

[34]. الاحکام السلطانیة ص‏5.

[35]. همان ص‏6-9.

[36]. تسهیل‏النظر و تعجیل‏الظفر. ص‏202-207.

[37]. همان ص‏264.

[38]. همان ص‏201.

[39]. نک: gibb, h.a.studies on the civilization of islam. london ,rootlege,1962.pp.153_155.

    23- کتابهای کواکبی را نام ببرید و موضوع هرکدام را بنویسید.

کتاب طبایع الاستبداد= مظهر رئالیسم تفکرات کواکبی است – بیان واقعیت های موجود وراه علاج استبداد

 ام القری=                مظهر ایده آلیسم "             "     - بیان تصویر آنچه باید باشد

24- نکات مثبت ومحاسن کتاب ام القری کواکبی را بیان کنید.

اخلاقیات درآن متجلی شده- رفع درد را بیان می کند- از ملت های مختلف سخن گفته (کردی .افغانی. مغلی.انگلیسی. مکی .مدنی. تبریزیو...)-تصویری از نمایندگان کشورها بیان می کند

25- کواکبی درد مردم کشورهای مختلف را چه می داند؟ سستی وتنبلی

شام=جبرگرایی. تبریز = تعطیلی امر به معروف ونهی از منکر. تونس= تجمل گرایی .افغانستان= فقر

25- اسباب وعلل فطور(عقب ماندگی ) مسلمانان از نگاه کواکبی رابیان کنید

علل دینی= اعتقاد به جبر- اختلافات مذهبی- تعصب در دین- ورود اندیشه های شرک آمیز در مفاهیم توحیدی دین.

علل سیاسی= برکناری عالمان از حکومت- عدم وجود آزادی- عدم عدالت- دوری ناصحان از قدرت – عدم شایسته سالاری.

علل اخلاقی= جهل- علاقه به گمنامی- رخنه فساد در تعلیمات

26- اقبال لاهوری که بود؟

فیلسوف وادیب شرقی که در یک خانواده ژارچه فروش در لاهور باکستان متولد ولیسانس فلسفه خود را در مدرسه عالی لاهور ودکتری فلسفه رادر کمپریج ومونیخ گرفت رساله دکتری او فلسفه در ایران بود وی بعد از سفر به کورهای مختلف به کشور برگشت وو کیل واستاد دانشگاه شد. او در حزب مسلم لیک در کنار محمدعلی جناح فعالیت ساسی داشت هم چناح از او دفاع کرد وهم او انر‍ی تازه ای به حزب بخشید .

27- آثار اقبال لاهورب را نام ببرید.

زبور عجم- رموز بیخودی- اسرار خودی- گلشن راز- دیوان شعر- بازسازی اندیه های سیاسی در اسلام- چه باید کرد؟- مسافر –ارمغان حجاز-سیرحکمت در ایران- رساله دکتری و...

28- مبانی فکری ،سیاسی ودینی اقبال  را بیان کنید.

-سلفیت = بازگشت به اسلام اصیل –مقابله با رخنه هرگونه خرافات وبدعت دردین

- ناسیونالیسم = درسفرهای زیاد برای احقاق حقوق مردم هند تلاش کرد وبعد از ناسیونالیزم فاصله گرفت.

- فلسفه خودی = باید به خود متکی باشیم-چشم به غرب ندوزیم-

- باز سازی اندیشه های دینی = مثل کواکبی-باید اندیشه دینی بازسازی شود-ازتنبلی انتقاد می کرد- معتقد بود زندگی زاهدانه دراین موقعیت به درد نمی خورد.

- کسب حلال = ارزشمند بودن کسب وکار حلال             - مجادله با عقل گرایی خشک معتزله

- استفاده از شعر رای بیان افکار وعقاید                       - مخالفت با غربگرایی وغربزدگی

- مخالفت با قوم گرایی                                             - فهمیدن درد همدیگر(مسلمانان)

- دوری از افراط وتفریط             - به دنبال استقلال هندعلاقمندی زیاد به اسلام ،پیامبر اکرم(ص) وائمه اطهار(ع)

- ختم نبوت ختم دیانت نیست              - اعتقاد به فتح باب اجتهاد     - اعتقاد به عدم جدایی دین از سیاست

رنسانس سیاسی(وجه اشتراک سلفیون)     - اعتقاد به پان اسلامیسم       - مخالفت با استعمار   - تأثیر از مولانا

29- اقبال از چه کسانی بیشتر تأثیر گرفته است؟بیشتر از سر توماس آرلوند همچنین از مولانا –غزالی – سیدجمال- جان لاک –اکوست کنت – کانت هگل –تولستوی و...

30- چرا اقبال در بیان اندیشه های خود از شعر استفاده می کرد.؟

-          استعداد شاعری داشت (برای تبدیل بالقوه به بلفعل) – جامعه شرقی اهل شعر وعرفان است

-          ماندگاری شعر بیشتر از یک متن ساده است          - انتقال سینه به سینه راحت تر است

-          تأثیر از مولانا                     - استفاده از صنعت ایهام برای بیان مطالب سیاسی خود

    31- علت علاقه اقبال به زبان فارسی وملیت ایرانی چه بود؟

-          سابقه ایرانیان در استعمار ستیزی بیشتراز سایرملل یود

-          زبان بین المللی هند فارسی بود. - علاقه به شاعران بزرگ ایران مانند سعدی ،حافظ ،مولانا و...

-          نزدیکی زبان اردو به زبان فارسی. -   ایران بعنوان ام الرأس ووصل کننده آسیا به غرب

-          نوشتن رساله دکترای خود با موضوع سیر فلسفه در ایران  - نوشتن برخی کتب به زبان فارسی در ایران

    32--. نقاط مثبت ومنفی اقبال را بیان کنید.

نقاط مثبت = هم مرد انیشه بود (تئوریسین) هم مرد عمل(پراگماتیسم)-معنویت گرا واهل عرفان بود- با فلسفه غرب عمیقا آشنایی داشت-به شدت آدم مذهبی وبا ایمانی بود – مدح پیامبر در نوشته هایش سرشار بود- درتوصیف ختم نبوت به ختم دیانت منجر نمی شود

نقاط منفی = آنقدر که فلسفه غرب را می شناخت با فلسفه اسلام آشنایی نداشت – بعلت محصور بودن در هند بیشتر به مشکلات هند متمرکز می شودوبا مشکلات سای کشورها نا آشناست- رسالتی که از او انتظار می رفت برآورده نشد

33-. وهابیت چگونه واز کجا ظهور کرد؟ وهابیت جنبشی مذهبی است که محمد بن عبدالوهاب در قرن هجدهم در نجد ِ عربستان بنیان گذاشت و از سال 1744 مورد پذیرش خاندان سعودی قرار گرفت.

34-. وهابیت به چه معنی است واین لقب چگونه به آنها داده شد؟ وهابیت لقب ویران کننده معابد است واین لقب را غربیها داده اند

35-. وجه تسمیه وهابیت چیست؟ علت نامگذاری اینست که بنیانگذار وهابیت محمدبن عبدالوهاب است که اندیشه اش با پیامبر اسلام بخاطر اسمی یکی نشود.

36-. کتب محمد عبدالوهاب را نام ببرید. رساله التوحید- کشف شبهات – اصول السلامه – شرح حدیث نجدیه و...

37-. روش تبلیغ وهابیت چگونه بوده است؟ دعوت نمی کردند مجبور می کردند. جنگ ،غارت اموال بدنبال بوده . اگر تابع نمی شدند کشتار زیاد به همراه غارت اموال آنها در شهرها ومنازل انجام می شد.

38-. دوران فعالیت وهابیت ازابتدا تا کنون به چند بخش تقسیم می شود شرح دهید.؟

الف دوره اول = از قدرت گیری تا تسلط محمدعلی پاشا در مصر

ب-دوره دوم از بازگشت محمدعلی پاشا تا سال1896م –بعد از خروج پاشا آل سعود قدرت گرفت وانگلستان از وهابیت حمایت کرد

ج- دوره سوم از 1902م تا عصرکنونی – جنگ جهانی اول رخ داد. دولت ال سعود درکنارمتفقین وروبروی عثمانی

39-. اندیشه های دینی وسیاسی وهابیون را بیان کنید.

 -سلفیت = بازگشت به سنت خدا واصل دین . – مبارزه با بدعت و منکرات .- اقرار نکردن درمورد پیامبر (ص) – فقط استفاده از راهنمایی های پیامبر- فتح باب اجتهاد ومخالفت با استدلال ، قیاس واجماع- متأثر از شیخ عبدالله ابن ابراهیم نجدی وابن تیمه ، ابن قیم وشیخ حنبل

 40-. اعتقادات عبدالوهاب رابیان کنید.

-مخالفت با توسل به غیرخدا حتی به پیامبر(ص) که شرک است- غیر وهابت کافرند واگرتوبه نکنند واجب القتل هستند – سلفیت – ویران کردن گلدسته ها ، معابد ، مقابر وسنگ قبرها حتی کعبه و سنگ قب پیامبر(ص)- مردود دانستن چراغانی قبور مردگان – مخالفت با بوسیدن ضریح ،قبر ومسح کردن ونوازش آن – منع قسم خوردن به غیر خدا – مخالف سجده برتربت – مخالفت با بلند گریه کردن وذکر گفتن – وجوب شرکت در نمازهای جمعه وجماعت – منع ذبح وقربانی برای مردگان- ممنوعیت هرگونه دعا وخطاب کردن به غیر خدا-مخالفت به مراجعه به عقل ، فلسفه ،عرفان – تفسیر به ظاهر – معتقد به دیده شدن خدا در قیامت – با تصویر گری وپیکر انگاری(عکس پیامبر) مخالفند- مخالفت با فلسفه ومنطق وعلوم جدید- مخالف با تکنولوژی های جدید دست ساخت انسان- در اصول دین پیرو قران ودرفروع پیرو امام حنبل وسنت – مخالفت شدید با تشیع وفرق تسیع وروحانیت تشیع – موافق با وحدت دینی ومخالفت با حکومت ترکان وخواستار انتقال قدرت به اعراب- مخالف بزرگداشت اولیاء خدا- مخالفت با مراسم سال وچهلم اموات- مخالف نذر براهل قبور- فلسفه حج حل مشکلات است نه تقدس – حرام بودن بوسیدن قرآن وروی زمین گذاشتن – حرام بودن تزیین قبور با طلا ونقره – حرام بودن رقص- حرام بودن نماز در مقبره – وجوب جهاد در راه خدا- غیر قبول بودن قضاوت غیر اسلامی وقاضی غیرمسلمان- حرام بودن دوستی با کفار –مخالفت با تقلید

41-. به نظر شهید مطهری چه عاملی باعث از رونق افتادن جنبش های اسلامی از بعداز سیدجمال بود؟ وهابیت

42-. علل انحراف وهابیون از اندیشه های افراطی اولیه خود چه بود؟(هم نیاز داخلی وهم ضرورت های خارجی)

الف – بهبود شرایط اقتصادی ومجبورشدن به استفاده از ابزار ووسایل جدید

ب-فشار مردم عربستان به حکومت بخاطر اینکه مورد تمسخر قرار می گرفتند

ج- مترقی ومدرن نبودن قوانین وهابیت

د- افزایش سفر خارجیان به عربستان بخار توریست ومبادلات اقتصادی

ه- تمایلات اوپائیان برای سفر به عربستان

قانون‏ اساسی‏ جمهوری اسلامی ایران

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران پس از پیروزی انقلاب در سال 1357 توسط مجلس خبرگان قانون اساسی در 175 اصل تهیه شد، و همان سال به همه‌پرسی گذاشته شد پس از دریافت رای اکثریت مردم کشور در همه‌پرسی روزهای 10 و 11 فروردین ماه سال 1358 به رسمیت رسید. این قانون در سال 1368 مورد بازنگری قرار گرفت و در 6 مرداد1368 در همه‌پرسی قانون اساسی ایران  به تایید اکثریت مردم ایران رسید. اصلاحاتی در این قانون صورت پذیرفت که طی آن از جمله پست نخست وزیری حذف و اختیارات بیشتری به رئیس جمهور داده شد.قانون اساسی جمهوری اسلامی دارای 14فصل و177 اصل می باشد

فصل اول: اصول کلی
فصل دوم    ‎: زبان، خط، تاریخ و پرچم رسمی کشور
فصل سوم: حقوق ملت
فصل چهارم ‎: اقتصاد و امور مالی
فصل پنجم: حق حاکمیت ملت و قوای ناشی از آن
فصل ششم : قوه مقننه
فصل هفتم: شوراها
فصل هشتم ‎: رهبر یا شورای رهبری
فصل نهم ‎: قوه مجریه
فصل دهم ‎: سیاست خارجی
فصل یازدهم: قوه قضائیه
فصل دوازدهم ‎: صدا و سیما
فصل سیزدهم: شورای عالی امنیت ملی
فصل چهاردهم: بازنگری در قانون اساسی

متن قانون اساسی به شرح زیر می باشد:

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران-1

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران-2

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران-3

سمینار انقلاب اسلامی - استاد : جناب آقای دکتر مقتدایی

پیرامون انقلاب اسلامی

علل موضع گیری نظام سلطه علیه جمهوری اسلامی ایران-1

علل موضع گیری نظام سلطه علیه جمهوری اسلامی ایران-2

 خط مشی مدیریت اسلامی  

توسعه سیاسی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران -1

توسعه سیاسی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران -2

توسعه سیاسی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران -3

توسعه سیاسی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران -4

 خلاصه مقاله توسعه سیاسی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران-1

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران-2

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران-3

آشنایی باقانون اساسی جمهوری اسلامی ایران