روی‏کردها و مشرب‏های سیاسی ماوردی

دانش سیاست منقسم به فلسفه سیاست علم سیاست تاریخ سیاسی اخلاق سیاسی و حقوق سیاسی است. فلسفه و علم سیاست توصیفی تاریخ سیاسی گزارشی و اخلاق و حقوق سیاسی دستوری و توصیه‏ای است.

سیاست نگاری در فرهنگ اسلامی محصول تعامل و تعاطی اندیشه‏های درونی و بیرونی است. سیاست نگاران مسلمان با پیرایش و پالایش فرهنگ‏های سیاسی ایران و یونان و روم [32] و عرب جاهلی تطبیق آن‏ها با شریعت تفسیر نصوص سیاسی دین به نظریه پردازی پرداخته‏اند. همین ارتباط با فرهنگ‏های سیاسی بیرونی و تفسیرهای مختلف دینی به تدریج مشرب‏های مختلف سیاسی در جهان اسلام را پدید آورد. کتاب‏هایی که ذیل سیاست توسط متفکران مسلمان نوشته شده از نظر کمیت فراوان و از نظر اختلاف مشارب هرکدام به گونه‏ای ویژه مباحث سیاسی را تحلیل کرده‏اند. این کتاب‏ها را می‏توان ذیل پنج عنوان طبقه بندی کرد:

فلسفه سیاست: متونی که به بررسی سیاست پرداخته یا تأملات عقلی و استدلالی درباره مقوله‏های سیاسی‏اند. مقدمه ابن‏خلدون و بدائع‏السلک ابن‏ازرق در بین متفکران گذشته و کتاب‏هایی مانند الاسلام و فلسفةالحکم از محمد عماره و تطور الفکر السیاسی فی‏الاسلام از دکتر فتحیة النبراوی و دکتر محمد نصر مهنا از متفکرین جدید در این طبقه قرار دارند.

شریعت نامه‏ها: خلافت نامه‏ها (کتاب‏هایی که در اهل سنت برای اثبات یا تثبیت نظریه خلافت و نهادهای آن نوشته شده است) ولایت فقیه نامه‏ها شرح نصوص سیاسی مانند شرح‏هایی که بر نامه مالک اشتر نوشته‏اند.

سیاست نامه‏ها: این‏گونه منابع خود چند گونه‏اند برخی به باید و نبایدهای اخلاقی و توصیه‏ای برای فرمانروایان پرداخته‏اند کتاب‏هایی هم وجود دارد که به بیان نظام اداری و تشکیلات حکومتی می‏پردازد. مهم‏ترین خصیصه این منابع تکیه آن‏ها بر تجارت بشری است.

سیاست مدن‏ها: آثاری مقتبس از تفکرات یونانی و رومی و جزئی از حکمت عملی است.

تاریخ‏های سیاسی: آثاری که با روش گزارشی به نقل و روایت و گاهی تحلیل حوادث تاریخی می‏پردازند. تاریخ وزراء تاریخ خلفاء تاریخ ملوک و سلاطین تاریخ‏های خاندان‏های حکومت گذار از این زمره‏اند.

اهمیت ماوردی اهتمام به مشرب‏های مختلف سیاسی است. در بین فقیهان از نوادر کسانی است که غیر از فقه و فقه سیاسی از زوایای دیگر به مسائل سیاست پرداخته است. همه سویه نگری و جامعیت وی در خور توجه است.

«فی تسهیل النظر قد خصصه للبحث فی ماهیة السلطة وبنیتها وفلسفتها وقوانین صیرورتها لا لاشکال السلطة .... اما کتابه الاحکام السلطانیة فقد خصصه لدراسة الشکل الاسلامی للسلطة او الدولة الاسلامیة.»[33]

عمده آرای ماوردی در الاحکام السلطانیة وجوب رهبری[34] شرایط انتخاب کنندگان شرایط انتخاب شوندگان روش‏های انعقاد زمامداری بیعت[35] و دیگر مسائل حقوق اساسی و حقوق عمومی است ولی در تسهیل‏النظر (بخش دوم) تأسیس دولت و مؤلفه‏های مؤثر در آن[36] انحطاط دولت و عوامل آن[37] کار کرد دین در کشورداری [38] و مشابه این گونه مسائل مطرح است. فقیهان دیگری بوده‏اند که به سیاست روی آورده‏اند ولی چون از آگاهی‏های غیر فقه سیاسی تهی بوده‏اند ناکام و ناموفق مانده‏اند. بنابراین چهار عنصر فلسفه سیاست فقه سیاسی اخلاق سیاسی و علم سیاست (مدیریت و چگونگی تهشیت امور) از ماوردی شخصیتی کامل و موفق ساخته است.

این داوری نقدی است بر کسانی همچون گیب hamilton alexander gibb که ماوردی را فقط فقیه می‏دانند.[39]

پی نوشت‏ها:

[1]. زرکلی الاعلام ج‏4 ص‏327.

[2]. ابن الصلاح طبقات الفقهاء الشافعیة ج‏2 ص‏636.

[3]. دکتر طه حسین حتی ابن‏خلدون را متأثر از ماوردی دانسته است. نک: فلسفه ابن‏خلدون الاجتماعیه ترجمه محمد عبدالله عنان ص‏127.

[4]. درباره ماوردی کتاب‏ها و مقاله‏های فراوانی نوشته‏اند. از مهم‏ترین آن‏ها «مقدمه الحاوی» در یک جلد مستقل از محمد بک اسماعیل و عبدالفتاح ابوسنة «ابوالحسن الماوردی من اعلام الاسلام» از فواد عبدالمنعم و محمد سلیمان داود «الفکر السیاسی عند الماوردی» از صلاح‏الدین بسیونی اسلان «الفکر السیاسی عند ابی‏الحسن الماوردی» از احمد مبارک البغدادی «دولةالخلافة دراسة فی التفکیر السیاسی عند الماوردی» از سعید بنسعید است. در فارسی دو مقاله یکی از آقای حسن حبیبی با عنوان «اندیشه و عمل سیاسی ماوردی» در مجموعه «آیینه حقوق» و دیگری از آقای چنگیز پهلوان زیر عنوان «ماوردی نگاهی به زندگی و آثار او» (مجله کلک شماره‏47ù48) و پایان نامه کارشناسی ارشد از محمدرضا صلح جوی زیر عنوان «فلسفه اجتماعی و ساخت اجتماعی از نظر ماوردی» (دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس 1369) شایسته ذکر است.

[5]. فقه هزار و چهارصد ساله اسلامی ص 145.

[6]. مشخصات این ترجمه عبارت است از: mawardi. les status governementaux alger,1915.

[7]. عنوان دیگر ادب‏الوزیر.

[8]. نصیحة الملوک تحقیق فؤاد عبدالمنعم احمد ص‏33.

[9]. کشف الظنون ج‏3 ص‏1958. از محققین جدید دکتر رضوان السید در مقدمه تسهیل النظر ص‏7و8 و الاعلام للزرکلی ج‏4 ص‏327 آن را از ماوردی دانسته‏اند.

[10]. صبحی صالح النظم الاسلامیة. ص‏8.

[11]. الاحکام السلطانیة ص‏4.

[12]. پاره‏ای از مباحث آن دو اثر مشترک‏اند ولی حیثیت «الاحکام السلطانیة» فقهی و حیثیت «نصیحة الملوک» اخلاقی است. رابطه دو دانش فقه و اخلاق با این که علی‏رغم قلمرو متباین در برخی مسائل و محدوده مشترک در بعضی دیگر از مسائل دارای دو غایت می‏باشند: یکی به بیان احکام مکلفین می‏پردازد و دیگری در مورد تهذیب نفوس است.

[13]. نصیحةالملوک ص‏43.

[14]. همان ص‏44-45.

[15]. همان ص‏333-369.

[16]. همان ص‏377-379.

[17]. ابن‏الصلاح طبقات الفقهاء الشافعیة ص‏636.

[18]. الموسوعة الفقهیة (الکویتیة). ج‏1 ص‏369.

[19]. ابن‏الصلاح طبقات الفقهاء الشافعیة ج‏2 ص‏636 وفیات الاعیان ج‏2 ص‏444. برای داوری‏های دیگران نک: الحاوی الکبیر (المقدمة). ص‏77.

[20]. نک: طبقات الفقهاء الشافعیة ج‏2 ص‏640-641. کتاب الاقرار بالحقوق والمواهب والمواریث من‏الحاوی تحقیق طاهر اسماعیل محمد البرزنجی ص‏102-105 الحاوی الکبیر (المقدمه) ص‏57.

[21]. کشف الظنون ج‏1 ص‏458.

[22]. نک: السبکی طبقات الشافعیة الکبری ج‏3 ص‏303-314 ابن‏الصلاح طبقات الفقهاء الشافعیة ج‏2 ص‏628-642.

[23]. نک: زرکلی الاعلام ج‏4 ص‏327 کتاب الاقرار بالحقوق والمواهب والمواریث من الحاوی. ص‏109-110 طبقات الشافعیة الکبری ج‏3 ص‏303-314 ابن عباد شذرات الذهب ج‏3.

[24]. تسهیل النظر وتعجیل الظفر تصحیح رضوان السید ص‏91.

[25]. نصیحةالملوک ص‏46.

[26]. طه (20) آیه‏های 29-30.

[27]. آن لمبتون معتقد است نهادهای دیگر هم‏چون دیوان مظالم از تشکیلات دیوانی شاهان ساسانی به ارث رسیده است. نک: تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران ترجمه یعقوب آژند ص‏81.  

[28]. قوانین الوزارة تحقیق فواد عبدالمنقم احمد و محمد سلیمان داود ص‏21.

[29]. هانری لائوست سیاست و غزالی ترجمه مهدی مظفری ج‏1 ص‏18.

[30]. برای آگاهی از پیشینه نظریه‏های سیاسی در اسلام و فرایند تکاملی آن تا دوره ماوردی و ابتنای دیدگاه‏های ماوردی بر تئوری‏های پیشین نگاه کنید به : مقاله «احکام السلطانیه». دائرة المعارف بزرگ اسلامی ج‏6 ص‏674-678. هم‏چنین مقاله «ماوردی» از محمد قمرالدین مغان در تاریخ فلسفه در اسلام میان محمد شریف ج‏2 ص‏185.

[31]. دو داوری یکی از سوی بروکلمان و سواژه که ماوردی را سیاست مدار غیر رئالیست و دیگر از سوی گیب و روزنتال که وی را واقع‏گرا می‏دانند ابراز شده است. نک: حسن حبیبی آیینه حقوق مقاله «اندیشه و عمل سیاسی ماوردی» ص‏350 و 351 و 397.

[32]. در سه قرن اول هجری بسیاری از کتاب‏های مشهور پهلوی که حاوی مطالب تاریخی ادبی حکم فلسفه سیاست و علم بود به عربی درآمد و از جمله مهم‏ترین آن‏هاست: خدای‏نامه داستان اسکندر صورت پادشاهان گام‏نامه در آداب و رسوم دولتی کتاب‏التاج در سیرت انوشیروان کتاب سیرت اردشیر نامه تنسر ابن‏مقفع.

از سوی دیگر اندیشه‏های افلاطون ارسطو تامسطیوس فرفوریوس و ینقولاوش توسط مترجمانی مانند حنین‏بن‏اسحاق به عربی درآمد.

[33]. مقدمه تسهیل‏النظر از دکتر رضوان السید. ص‏7-8.

[34]. الاحکام السلطانیة ص‏5.

[35]. همان ص‏6-9.

[36]. تسهیل‏النظر و تعجیل‏الظفر. ص‏202-207.

[37]. همان ص‏264.

[38]. همان ص‏201.

[39]. نک: gibb, h.a.studies on the civilization of islam. london ,rootlege,1962.pp.153_155.