الزامات در تدوین و نگارش پایان نامه ها

پایان نامه به عنوان خروجى حاصل از دوره هاى تلاش و دانش اندوزى در مقاطع مختلف تحصیلى دانشگاه ها از اهمیت و جایگاه ویژه اى برخوردار است. در واقع پایان نامه را مى توان آئینه تمام نماى فعالیت هاى علمى دانشجو در دوران تحصیل دانست که صرف نظر از ابعاد علمى آن بیان کننده تجارب مشهود و انعکاس یافته مجموعه فراگرفته هاى وى در طول دوران تحصیل است. باتیپولوژى (دسته بندى) پایان نامه ها در مقاطع مختلف تحصیلى (کارشناسى، کارشناسى ارشد و دکترى) انتظار مى رود ابعاد، زوایا و غناى آنها با توجه به افزایش مقطع تحصیلى افزون شود، هر چند در رشته هاى مختلف تحصیلى امکان و توانایى ادعاى فوق منظور نمى شود. در هر حال لازم است پایان نامه هاى تحصیلى براى تدوین و نگارش دربرگیرنده اصول و جنبه هاى علمى و تجربى باشد تا بتوان به ارزیابى آنها پرداخت. نوشتار حاضر به صورت اجمال به برخى از الزامات و کاستى هاى موجود در تدوین و نگارش پایان نامه ها توجه دارد.
همان گونه که دانشجویان مقاطع کارشناسى ارشد و دکترى آگاهى دارند براى تدوین و نگارش پایان نامه هاى تحصیلى در مراحل علمى گره گاه ها، کاستى ها و محدودیت هایى وجود دارد که به برخى از آنها اشاره مى شود.
1-تدوین پروپوزال
پروپوزال یا طرح تحقیق، ابتدایى ترین و در عین حال اساسى ترین عنصر تدوین پایان نامه است. هر چند در برخى از دانشگاه ها به پروپوزال توجه زیادى نمى شود. در حالى که مى توان آن را اساسى ترین و مهم ترین کار تحقیق دانست زیرا یک پروپوزال در واقع نقشه و راهنماى انجام تحقیق است همان گونه که براى ساختن یک بنا یا ساختمان لازم است که ابتدا نقشه آن طراحى و ترسیم گردد. شاید نخستین کاستى و ضعف در تدوین پروپوزال هاى دانشگاهى ناهمگن بودن و نامتجانس بودن و در برخى موارد کهنه بودن تیپ آن است. در واقع نمى توان در دانشگاه ها و حتى دانشکده ها و گاه گروه هاى آموزشى یک تیپ نسبتاً یکسان و همگن را از پروپوزال ها داشت. این ادعا زمانى قوت مى گیرد که هر گروه تخصصى خود نیز اقدام به تهیه و تدوین تیپ نسبتاً متمایزى از پروپوزال کند و بخواهد تدوین آن را براى دانشجو اجبارى سازد.
در واقع پروپوزال ها به علت ناهمگون و نامتجانس بودن ساختار آن غالباً دانشجویان را دچار نوعى سردرگمى مى سازند و امکان درک یکسان و نهادینه ساختن آن را در ذهن دانشجو فراهم نمى سازند. شاید مهمترین علت این امر ناشى از آن باشد که استادان دانشگاه نسبت به تیپ و نوع پروپوزال که در دانشکده محل تحصیل خود با آن خو گرفته اند تعصب داشته و سعى مى کنند همان را به دانشجو القا نمایند و این امر موجب مى شودکه دانشجویان نتوانند تیپ نسبتاً یکسان و متحدالشکل از پایان نامه ها داشته باشند. به نظر مى رسد مهمترین عناصر تشکیل دهنده یک پروپوزال بیان مسأله تحقیق، اهداف، ضرورت ها، پیش فرض ها، جمعیت آمارى، حجم نمونه و روش هاى نمونه گیرى، روش تحقیق، ابزار جمع آورى داده ها و فنون تجزیه و تحلیل داده ها باشد.
2- تصویب پروپوزال در شوراى تخصصى گروه
غالباً گروه هاى آموزشى در دانشگاه ها حداقل داراى 2 شوراى تخصصى آموزشى و پژوهشى هستند که بنا به اقتضا و ماهیت هر گروه، در دوره هاى مختلف زمانى تشکیل جلسه داده و به بررسى پیشنهادات، طرح هاى پژوهشى و پروپوزال هاى دانشجویى مى پردازند. شاید بتوان ادعا کرد که در بسیارى از موارد شوراى تخصصى گروه ها براى بررسى و تصویب پروپوزال ها یا تشکیل نمى شود و یا به سرعت به تصویب پروپوزال ها اقدام مى کنند در حالى که از مهمترین کارکردهاى جلسات تصویب پروپوزال این است که دانشجو بتواند در مقام دفاع از پروپوزال خود برآید و پس از استماع نظر اعضاى متخصص گروه نسبت به رفع اشکالات و معایب احتمالى که بر سر راه اجراى آن وجود دارد همت گمارد. از سوى دیگر نوع تخصص افراد تشکیل دهنده شوراهاى تخصصى گروه هاى آموزشى نیز بسیار حائز اهمیت است. به صورتى که هر کدام از گروه هاى آموزشى داراى شاخه هایى علمى هستند که بنا به ماهیت پروپوزال مطرح شده، لازم است افرادى به صورت متغیر در جلسات حضور یافته و به صورت کاملاً تخصصى به ارزیابى آن بپردازند، در ضمن لازم است یک استاد مسلط به حوزه هاى روش تحقیق نیز در این جلسات حضور داشته باشد تا امکان ارزیابى آن از بعد روشى نیز فراهم گردد.
3- رعایت امانت در نگارش پایان نامه ها
از مهمترین مراحل انجام تحقیق مربوط به یک پایان نامه، مرحله استناد یا اسنادى کردن تحقیق است. در واقع در این مرحله، پژوهشگر سعى مى کند با رعایت امانت، به نقل قول هاى مستقیم، غیرمستقیم، اقتباس و گاه ترجمه متون مورد استفاده جنبه علمى داده و بر پایه شیوه هاى متداول، مأخذنویسى آنها را نشان دار کند. با بررسى غالب پایان نامه ها، متأسفانه مشاهده مى شود که حفظ امانت یا امانتدارى در نقل مطالب دیگران مورد توجه قرار نمى گیرد.
4- رعایت اصول پایان نامه نویسى
نگارش پایان نامه داراى اصول مشخصى است . مهمترین آن که معمولاً در پایان نامه ها رعایت مى شود تدوین پایان نامه بر پایه 5 فصل است که در فصل نخست آن غالباً به کلیات تحقیق نظیر بیان مسأله تحقیق، اهداف تحقیق، ضرورت هاى انجام تحقیق و محدوده مکانى و زمانى آن و گاه تعریف مفاهیم و اصطلاحات اشاره مى شود و در فصل دوم، پژوهشگر به مبانى و چارچوب نظرى تحقیق که حاصل مطالعات وى در زمینه موضوع مورد مطالعه است، اختصاص دارد. این فصل معمولاً در ابتدا به سوابق مطالعاتى یا پیشینه تحقیق و سپس به مباحث نظرى یا ادبیات تحقیق اشاره دارد. البته در برخى پایان نامه ها به چارچوب نظرى تحقیق (که اشاره به تئورى یا چارچوب فکرى مشخص است که محقق قصد دارد بر پایه آن رویکرد به مطالعه موضوع تحقیق خود بپردازد) اختصاص دارد.
فصل سوم نیز به روش اجراى تحقیق که شامل مواردى چون تعیین جمعیت آمارى، حجم نمونه، روش هاى نمونه گیرى و روش تحقیق است، اختصاص دارد. در فصل چهارم، محقق به تجزیه و تحلیل داده ها و آزمون فرضیه ها پرداخته و در فصل پنجم به بیان یافته ها و نتیجه گیرى تحقیق توجه خواهد داشت. متأسفانه در بسیارى موارد یا جاى فصول عوض شده یا اجزاى هر فصل با تقدم و تأخر بدون استدلال منطقى کنار هم قرار مى گیرند.
5- جلسات دفاع از پایان نامه ها
یکى از بهترین شیوه هاى مؤثر در برگزارى بهینه جلسات دفاع از پایان نامه ها، برگزارى جلسات پیش دفاع است. در این جلسات که شکل نسبتاً همسانى با جلسات دفاع دارد هیأت ژورى (مرکب از استادان راهنما، مشاور، داور یا ناظر) در جلسه حضور دارند و آخرین معایب و اشکالات اساسى قابل رفع در پایان نامه را به دانشجو گوشزد مى کنند و نهایتاً پس از رفع معایب احتمالى، اقدام به برگزارى جلسات دفاع از پایان نامه مى شود. از مهمترین کارکردهاى برگزارى جلسات پیش دفاع این است که امکان برگزارى مطلوب جلسه دفاع را فراهم ساخته و تنش جلسه را براى دانشجو به حداقل مى رساند چون در بسیارى موارد مشاهده مى شود که متأسفانه استادان داخلى یا مشاور در جلسه دفاع براى نخستین بار به طرح معایب موجود در تحقیق مى پردازند و این در حالى است که امکان تغییر و رفع اشکالات موجود در پایان نامه یا وجود ندارد یا بسیار اندک است.
6- مقالات علمى و پایان نامه ها
قاعدتاً باید بتوان از یک پایان نامه خوب و منطبق بر استانداردهاى روش و علمى حداقل 2 مقاله علمى استخراج کرد. از این رو مهمترین خروجى حاصل از پایان نامه تحصیلى امکان استخراج مقالاتى علمى در زمینه موضوع تحقیق است هر چند که این امر به کاربردى بودن تحقیق کمک مى کند.