آثار شیخ محمدعبده

مهم­ترین آثاری که از عبده به جای مانده است عبارتند از:

1- تفسیر المنار: رشید رضا از محرم سال 1317ق تا نیمه محرم سال 1323ق، نکات تفسیری استادش عبده را یادداشت می­کرد و تا آیه 126 سوره­ نساء پیش رفت و بر اثر فوت استاد ناتمام ماند. شیخ محمد عبده در این تفسیر، اهمیت زیادی برای اخلاق قائل است و هدف او از این تفسیر تأکید بر جنبه­های هدایتی و ارشادی و اخلاقی قرآن است.روش تفسیری عبده، این بود که فقط قرآن را پیش رو داشت و گاهی با مراجعه به بعضی منابع لغوی، صرف و نحو و بدون استفاده از تفسیر دیگری، قرآن را تشریح نمود. از آنجا که مقصود اصلی عبده، تفسیر روح و معانی کلی آیات قرآن، بدون پرداختن زیاد به واژگان است، از همان ابتدای تفسیرش، مسائل لغوی، صرف و نحوی را که تعداد زیادی از تفاسیر قرآنی آکنده از آنهاست، بی­فایده شمرده و به آنها توجه نداشت. عبده بر خلاف بعضی، به گردآوری آنچه دیگران گفته­اند، روی نمی­آورد و معتقد بود: خداوند در روز قیامت از ما نمی­پرسد که خلایق و مردم چه گفته­اند و یا چه دریافت کرده­اند؛ بلکه می­پرسد که ما خود از کتاب او چه دریافت کرده­ایم و آیا از دستورهای او پیروی کرده­ایم یا خیر؟عبده همواره با تفسیر ظاهریه و مشبهه که نصوص قرآن و حدیث را به معنای ظاهری آن حمل می­کردند و توجهی به عقل نداشتند، سخت مخالف بود (خرمشاهی، 1376ش، ص236).

2- رساله­التوحید: این کتاب بیشتر شامل افکار کلامی، پیرامون شناخت خداوند و معرفت و افکار اجتماعی او است، او در این کتاب که آن را در بیروت نگاشته است، با ارائه گزارشی از مراحل گوناگون تحول فکر اسلامی، ریشه­های جمود فکری مسلمانان و راههای علاج نظری آنها را بیان می­کند.

3- شرح نهج­البلاغه: احتمالاً تحت تأثیر سید جمال نگاشته شده است، از جهت فصاحت و جنبه ادبی نیز از ارزش بالایی برخوردار است. او معتقد بود: «سخن امام علی بن ابی­طالب پس از قرآن و احادیث رسول خدا(ص) شریف­ترین و بلیغ­ترین و جامع­ترین سخنان است.» (ر.ک: مطهری، 1378ش، ص18).هم­چنین می­گوید: «من به هنگام مطالعه این کتاب، گاه خود را در جهانی می­یافتم که ارواح بلند معانی، با زیور عبارتهای پرفروغ آن را آباد ساخته است و عقل نورانی از عالم الوهیت جدا گشته است و به روح انسانی اتصال یافته، او را از لابه­لای پرده­های طبیعت بیرون آورده و تا سراپرده ملکوت اعلی بالا برده است و تا شهودگاه فروغ فروزنده آفرینش رسانده است.» (عبده، 1375ش، ص10).در این کتاب در برخی موارد به توضیح رویدادهای تاریخی پرداخته و در همین موارد است که انصاف و بی­طرفی او نسبت به مسائل شیعه و اهل­سنّت و دغدغه و اندیشه وحدت اسلامی آشکار می­شود.

4- حاشیه بر شرح دوانی بر «العقائد العضدیه» دروس من القرآن: شیخ در سال 1295ق موفق شد تا حاشیه­ای بر شرح جلال­الدین دوانی درباره «العقائد العضدیه» بنویسد که با الهام از درسهای سید جمال­الدین، بر آن حاشیه زند. این کتاب که اولین اثر عبده در زمینه­ی علم کلام است در مصر و با مقدمه دکتر سلیمان­دنیا تحت عنوان «الشیخ محمد عبده بین الفلاسفه و الکلامیین» به چاپ رسیده است.

5- الواردات: عبده این رساله را در سالهای اول آشنایی­اش با سید جمال­الدین در سال 1290ق به نگارش در آورد. وی در آن زمان 25 سال سن داشت. شیخ این رساله را به 12 بخش تقسیم کرده و هر قسمت آن را وارد نامید، که نکات عمیق زیادی را در بردارد. این کتاب در قالب یک کتاب عرفانی نوشته شده­است و به اثبات واجب­الوجود پرداخته­ و صفات و کمالات حق را بازگو می­کند.

6- کلمات الامام و مقتبس السیاسة: که هر دو شامل مجموعه­ای از سخنان امام علی(ع) است که نشان­گر علاقه وافر او به کتاب شریف نهج­البلاغه است که در زمینه­های مختلف خصوصاً سیاست جمع­آوری شده، که به شرح عهدنامه­های امام علی(ع) به مالک اشتر می­پردازد (حسینی­طباطبایی، 1362، ص74).

7- رساله الرد علی الدهریین: این کتاب که پیرامون ردّ ادعاهای طبیعون و مادیون بحث می­کند.

8- الاسلام الرد علی منتغدیه

9- اصلاح المحاکم الشرعیه

10- الاسلام و النصرانیه بین العلم و المدنیه

علاوه بر آثار ذکر شده، کتابهای دیگر و مقالات متعددی که در مجله العروة­الوثقی و دیگر مجلات به چاپ رسیده، از ایشان برجای مانده است.

مرگ شیخ محمد عبده

شیخ محمد عبده در ماه ربیع­الثانی 1323ق در معده و کبد خود احساس درد می­کرد. وقتی به پزشکان مراجعه نمود، تأکید کردند که از فعالیتهای خود بکاهد، بیشتر استراحت کند. و برای معالجه به اروپا سفر کند. اما عبده با آن همه مسؤولیتی که داشت نمی­توانست بیکار بنشیند و یا به اروپا سفر کند. بنابراین مریضی او شدت گرفت. پزشکان نظر دادند که در حال حاضر نمی­تواند به اروپا سفر کند زیرا قدرت جسمی کافی برای تحمل سختیهای سفر با کشتی را ندارد و باید در مصر معالجه شود. عبده به اسکندریه رفت و از پزشکان آنجا نیز پرس­ و جو کرد. آنها نیز نظر پزشکان قاهره را تأیید نمودند. از این رو شیخ محمد عبده به بخش رمل اسکندریه که منزل برادرش در آن جا بود رفت و در منزل برادر خود مستقر شد.پس از پخش خبر شدت گرفتن بیماری شیخ محمد عبده، عده زیادی از بزرگان به عیادتش رفتند و برخی نیز پزشکان متخصصی را برای معالجه وی فرستادند. اما مریضی شیخ شدت گرفت و در ساعت پنج بعد از ظهر روز هشتم جمادی الاولی سال 1323 ق در سن پنجاه و شش سالگی به علت بیماری سرطان در گذشت. (ر.ک: امین، 1376ش، ص294-293).

خلاصه

مهم­ترین مراحل زندگی شیخ محمّد عبده را می­توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1- تعلیمات اولیه

2- آشنایی و شاگردی سید جمال­الدین اسد­آبادی

3- پیگیری نهضت پس از تبعید سید جمال و دعوت از مردم مصر

4- سفر به مغرب زمین و آشنایی با تمدن جدید غرب

5- بازگشت به مصر و گذار از فعالیتهای اجتماعی و سیاسی به اشتغالات آموزشی و قضایی (عمّاره،1980م، ص18).

منابع:

1- امین، احمد، پیشگامان مسلمان تجدیدگرایی در عصر جدید، ترجمه حسن یوسفی­اشکوری، تهران، علمی و فرهنگی، 1376ش.

2- جلیلی، مهدی، جایگاه تعلیم و تربیت در اندیشه و عملکرد شیخ محمد عبده، مصباح، سال دوازدهم، شماره 49.

3- حسینی­طباطبایی، مصطفی، شیخ محمد عبده مصلح بزرگ مصر، تهران، انتشارات قلم، 1362ش.

4- حقیقت، سید صادق، اندیشه­های کلامی- سیاسی عبده، فصلنامه نامه مفید، شماره22، 1379ش.

5- خرمشاهی، بهاء­الدین، قرآن­پژوهی، تهران، نشر ناهید، چاپ سوم، 1376ش.

6- عبده، محمّد، مقدمه شرح نهج البلاغه، قم، نشر المکتب الاعلام الاسلامی، 1375ش.

7- عمّاره، محمّد، الاعمال الکاملة للامام الشیخ محمّد عبده، بیروت، المؤسسة العربیه، 1980م.

8- مطهری، مرتضی، نهضتهای اسلامی در صد سال اخیر، قم، صدرا، 1374ش.

9- همو، سیری در نهج­­البلاغه، تهران، صدرا، چاپ پانزدهم، 1378ش.

10- موثقی، سید احمد، جنبشهای اسلامی معاصر، تهران، سمت، 1377ش.