الزامات در تدوین و نگارش پایان نامه ها

پایان نامه به عنوان خروجى حاصل از دوره هاى تلاش و دانش اندوزى در مقاطع مختلف تحصیلى دانشگاه ها از اهمیت و جایگاه ویژه اى برخوردار است. در واقع پایان نامه را مى توان آئینه تمام نماى فعالیت هاى علمى دانشجو در دوران تحصیل دانست که صرف نظر از ابعاد علمى آن بیان کننده تجارب مشهود و انعکاس یافته مجموعه فراگرفته هاى وى در طول دوران تحصیل است. باتیپولوژى (دسته بندى) پایان نامه ها در مقاطع مختلف تحصیلى (کارشناسى، کارشناسى ارشد و دکترى) انتظار مى رود ابعاد، زوایا و غناى آنها با توجه به افزایش مقطع تحصیلى افزون شود، هر چند در رشته هاى مختلف تحصیلى امکان و توانایى ادعاى فوق منظور نمى شود. در هر حال لازم است پایان نامه هاى تحصیلى براى تدوین و نگارش دربرگیرنده اصول و جنبه هاى علمى و تجربى باشد تا بتوان به ارزیابى آنها پرداخت. نوشتار حاضر به صورت اجمال به برخى از الزامات و کاستى هاى موجود در تدوین و نگارش پایان نامه ها توجه دارد.
همان گونه که دانشجویان مقاطع کارشناسى ارشد و دکترى آگاهى دارند براى تدوین و نگارش پایان نامه هاى تحصیلى در مراحل علمى گره گاه ها، کاستى ها و محدودیت هایى وجود دارد که به برخى از آنها اشاره مى شود.
1-تدوین پروپوزال
پروپوزال یا طرح تحقیق، ابتدایى ترین و در عین حال اساسى ترین عنصر تدوین پایان نامه است. هر چند در برخى از دانشگاه ها به پروپوزال توجه زیادى نمى شود. در حالى که مى توان آن را اساسى ترین و مهم ترین کار تحقیق دانست زیرا یک پروپوزال در واقع نقشه و راهنماى انجام تحقیق است همان گونه که براى ساختن یک بنا یا ساختمان لازم است که ابتدا نقشه آن طراحى و ترسیم گردد. شاید نخستین کاستى و ضعف در تدوین پروپوزال هاى دانشگاهى ناهمگن بودن و نامتجانس بودن و در برخى موارد کهنه بودن تیپ آن است. در واقع نمى توان در دانشگاه ها و حتى دانشکده ها و گاه گروه هاى آموزشى یک تیپ نسبتاً یکسان و همگن را از پروپوزال ها داشت. این ادعا زمانى قوت مى گیرد که هر گروه تخصصى خود نیز اقدام به تهیه و تدوین تیپ نسبتاً متمایزى از پروپوزال کند و بخواهد تدوین آن را براى دانشجو اجبارى سازد.
در واقع پروپوزال ها به علت ناهمگون و نامتجانس بودن ساختار آن غالباً دانشجویان را دچار نوعى سردرگمى مى سازند و امکان درک یکسان و نهادینه ساختن آن را در ذهن دانشجو فراهم نمى سازند. شاید مهمترین علت این امر ناشى از آن باشد که استادان دانشگاه نسبت به تیپ و نوع پروپوزال که در دانشکده محل تحصیل خود با آن خو گرفته اند تعصب داشته و سعى مى کنند همان را به دانشجو القا نمایند و این امر موجب مى شودکه دانشجویان نتوانند تیپ نسبتاً یکسان و متحدالشکل از پایان نامه ها داشته باشند. به نظر مى رسد مهمترین عناصر تشکیل دهنده یک پروپوزال بیان مسأله تحقیق، اهداف، ضرورت ها، پیش فرض ها، جمعیت آمارى، حجم نمونه و روش هاى نمونه گیرى، روش تحقیق، ابزار جمع آورى داده ها و فنون تجزیه و تحلیل داده ها باشد.
2- تصویب پروپوزال در شوراى تخصصى گروه
غالباً گروه هاى آموزشى در دانشگاه ها حداقل داراى 2 شوراى تخصصى آموزشى و پژوهشى هستند که بنا به اقتضا و ماهیت هر گروه، در دوره هاى مختلف زمانى تشکیل جلسه داده و به بررسى پیشنهادات، طرح هاى پژوهشى و پروپوزال هاى دانشجویى مى پردازند. شاید بتوان ادعا کرد که در بسیارى از موارد شوراى تخصصى گروه ها براى بررسى و تصویب پروپوزال ها یا تشکیل نمى شود و یا به سرعت به تصویب پروپوزال ها اقدام مى کنند در حالى که از مهمترین کارکردهاى جلسات تصویب پروپوزال این است که دانشجو بتواند در مقام دفاع از پروپوزال خود برآید و پس از استماع نظر اعضاى متخصص گروه نسبت به رفع اشکالات و معایب احتمالى که بر سر راه اجراى آن وجود دارد همت گمارد. از سوى دیگر نوع تخصص افراد تشکیل دهنده شوراهاى تخصصى گروه هاى آموزشى نیز بسیار حائز اهمیت است. به صورتى که هر کدام از گروه هاى آموزشى داراى شاخه هایى علمى هستند که بنا به ماهیت پروپوزال مطرح شده، لازم است افرادى به صورت متغیر در جلسات حضور یافته و به صورت کاملاً تخصصى به ارزیابى آن بپردازند، در ضمن لازم است یک استاد مسلط به حوزه هاى روش تحقیق نیز در این جلسات حضور داشته باشد تا امکان ارزیابى آن از بعد روشى نیز فراهم گردد.
3- رعایت امانت در نگارش پایان نامه ها
از مهمترین مراحل انجام تحقیق مربوط به یک پایان نامه، مرحله استناد یا اسنادى کردن تحقیق است. در واقع در این مرحله، پژوهشگر سعى مى کند با رعایت امانت، به نقل قول هاى مستقیم، غیرمستقیم، اقتباس و گاه ترجمه متون مورد استفاده جنبه علمى داده و بر پایه شیوه هاى متداول، مأخذنویسى آنها را نشان دار کند. با بررسى غالب پایان نامه ها، متأسفانه مشاهده مى شود که حفظ امانت یا امانتدارى در نقل مطالب دیگران مورد توجه قرار نمى گیرد.
4- رعایت اصول پایان نامه نویسى
نگارش پایان نامه داراى اصول مشخصى است . مهمترین آن که معمولاً در پایان نامه ها رعایت مى شود تدوین پایان نامه بر پایه 5 فصل است که در فصل نخست آن غالباً به کلیات تحقیق نظیر بیان مسأله تحقیق، اهداف تحقیق، ضرورت هاى انجام تحقیق و محدوده مکانى و زمانى آن و گاه تعریف مفاهیم و اصطلاحات اشاره مى شود و در فصل دوم، پژوهشگر به مبانى و چارچوب نظرى تحقیق که حاصل مطالعات وى در زمینه موضوع مورد مطالعه است، اختصاص دارد. این فصل معمولاً در ابتدا به سوابق مطالعاتى یا پیشینه تحقیق و سپس به مباحث نظرى یا ادبیات تحقیق اشاره دارد. البته در برخى پایان نامه ها به چارچوب نظرى تحقیق (که اشاره به تئورى یا چارچوب فکرى مشخص است که محقق قصد دارد بر پایه آن رویکرد به مطالعه موضوع تحقیق خود بپردازد) اختصاص دارد.
فصل سوم نیز به روش اجراى تحقیق که شامل مواردى چون تعیین جمعیت آمارى، حجم نمونه، روش هاى نمونه گیرى و روش تحقیق است، اختصاص دارد. در فصل چهارم، محقق به تجزیه و تحلیل داده ها و آزمون فرضیه ها پرداخته و در فصل پنجم به بیان یافته ها و نتیجه گیرى تحقیق توجه خواهد داشت. متأسفانه در بسیارى موارد یا جاى فصول عوض شده یا اجزاى هر فصل با تقدم و تأخر بدون استدلال منطقى کنار هم قرار مى گیرند.
5- جلسات دفاع از پایان نامه ها
یکى از بهترین شیوه هاى مؤثر در برگزارى بهینه جلسات دفاع از پایان نامه ها، برگزارى جلسات پیش دفاع است. در این جلسات که شکل نسبتاً همسانى با جلسات دفاع دارد هیأت ژورى (مرکب از استادان راهنما، مشاور، داور یا ناظر) در جلسه حضور دارند و آخرین معایب و اشکالات اساسى قابل رفع در پایان نامه را به دانشجو گوشزد مى کنند و نهایتاً پس از رفع معایب احتمالى، اقدام به برگزارى جلسات دفاع از پایان نامه مى شود. از مهمترین کارکردهاى برگزارى جلسات پیش دفاع این است که امکان برگزارى مطلوب جلسه دفاع را فراهم ساخته و تنش جلسه را براى دانشجو به حداقل مى رساند چون در بسیارى موارد مشاهده مى شود که متأسفانه استادان داخلى یا مشاور در جلسه دفاع براى نخستین بار به طرح معایب موجود در تحقیق مى پردازند و این در حالى است که امکان تغییر و رفع اشکالات موجود در پایان نامه یا وجود ندارد یا بسیار اندک است.
6- مقالات علمى و پایان نامه ها
قاعدتاً باید بتوان از یک پایان نامه خوب و منطبق بر استانداردهاى روش و علمى حداقل 2 مقاله علمى استخراج کرد. از این رو مهمترین خروجى حاصل از پایان نامه تحصیلى امکان استخراج مقالاتى علمى در زمینه موضوع تحقیق است هر چند که این امر به کاربردى بودن تحقیق کمک مى کند.

چگونه پایان نامه بنویسیم؟

چه موضوعی را انتخاب کنیم؟ با چه کسی پایان نامه بگیرم؟ چگونه شروع کنیم؟ چگونه پورپوزال بنویسیم؟ اینها سوالاتی هستند که برای بیشتر دانشجویان کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری پیش می آید. در این نوشتار، رهنمود هایی برای یافتن پاسخ چنین پرسش هایی ارایه می شود. پایان نامه (Thesis) و رساله(Dissertation)، پژوهشی برای اتمام یک دوره دانشگاهی است و توانایی های علمی و مدیریتی یک دانشجو در آن منعکس می شود. اولین گام در راستای تدوین پایان نامه، طراحی برنامه زمانی است؛ در برنامه زمانی اولیه اقدامات لازم برای تصویب موضوع پایان نامه به صورت زمان بندی شده آورده می شود . بر این اساس بهتر است دست کم یک ترم قبل از انتخاب واحد پایان نامه، کارهای مقدماتی از قبیل پیدا کردن موضوع، استاد راهنما و مرور منابع تحقیق را انجام داده باشیم. وقتی برنامه ی زمانی اولیه را مشخص کردیم، نوبت به انتخاب موضوع می رسد. روش های متعددی برای پیدا کردن موضوع پایانامه وجود دارد که در پایین توضیح داده شده است. البته موضوع را می توان از ترم های پایین تر هم مشخص کرد اما مهم این است که موضوع ما باید مورد علاقه استاد راهنما و در تخصص ایشان هم باشد. تا به اینجا برنامه زمانی و موضوع اولیه ی پایان نامه مشخص شده است. گام بعدی انتخاب استاد راهنماست. مطابق قوانین آموزشی، استاد راهنما را دانشجو انتخاب می کند و البته باید به تایید گروه هم برسد. استاد مشاور را نیز استاد راهنما انتخاب می کند. استا راهنما ممکن است موضوع پایان نامه را دستکاری بکند و این دستکاری معمولا" به نفع دانشجو خواهد بود. اما استاد راهنما را چگونه انتخاب کنیم؟ دانشگاههای برتر جهان زمینه ها و علایق پژوهشی اساتید و سوابق آموزشی و پژوهشی آنها را در وب سایت دانشگاه درج می کنند تا دانشجویان به راحتی با آنها آشنا شوند. البته یک نکته ی مهم در انتخاب استاد راهنما، اخلاق ایشان است. گرچه برای راهنمایی پایان نامه داشتن دانش تخصصی ضروری است، اما در مقاطع بالاتر و به ویژه دوره ی دکترای که تعامل استاد و دانشجو نسبتا" طولانی است، اخلاق نیز به اندازه دانش اهمیت پیدا می کند. بنا بر این بهتر است اساتیدی را انتخاب کنیم که دست که یک درس را با آنها گذرانده باشیم و تا حدودی از سطح دانش و اخلاق ایشان اطلاع داشته باشیم. در مورد ترکیب تخصصی استاد راهنما و مشاور نیز بهتر است یکی از آنها مسلط به موضوع و دیگری مسلط به روش تحقیق باشد. اینکه راهنما کدام یک باشد سوال سختی است. من روش شناسان را ترجیح می دهم اما ترجیح خودم را به کسی تجویز نمی کنم. برنامه ی زمانی،موضوع، استاد راهنما و استاد مشاور که انتخاب شد. نوبت تدوین پورپوزال است. برای شروع باید موضوع را به عنوان تبدیل کنیم. مثلا" اگر علاقمند پژوهش در موضوع " جهانی شدن فرهنگ" باشیم می توانیم عنوان،"نگرش دانشجویان به جهانی شدن فرهنگ" را انتخاب کنیم. گام بعدی این است که مشخص کنیم فرمت پورپوزال چگونه خواهد بود. بیشتر دانشگاههای فرمت پیشنهادی دارند و بهتر است از همان فرمت استفاده کنیم. بگذریم از اینکه این پورپوزال ها معمولا" برای روش خاصی از جمله پیمایش طراحی شده اند، در حالی که روش های تحقیق بسیار متنوعند و نمی شود همه را در یک فرمت تنظیم کرد. برای تدوین پورپوزال بهتر است به تحقیقات،کتاب ها و مقالاتی که مربوط به موضوع مان است نگاه کنیم تا ببینیم قبلا" چه کارهایی انجام شده و ما باید چه کاری انجام دهیم. در پورپوزال دو قسمت بسیار مهم وجود دارد : مبانی نظری و روش تحقیق. در مورد نظریه ها با استاد ی که به موضوع تسلط دارد مشورت می کنیم و در مورد روش تحقیق نیز از استادی روش شناس بهتری است ّ کمک می گیریم. در مقطع کارشناسی، ایده آل آن است که استاد راهنما هم به موضوع مسلط باشد و هم روش تحقیق. پورپوزال که آماده شد به استاد راهنما و در صورت نیاز به استاد مشاور نشان می دهیم تا ایرادات احتمالی رفع شود. باید به خاطر داشته باشیم که پورپوزال چارچوب کاری پایان نامه است و هر اندازه بهتر تدوین و طراحی شده باشد، در اجرا مشکلات کمتری پیش خواهد آمد. پس از آنکه پورپوزال توسط استاد راهنما و گروه تایید شد، نوبت اجرای آن است. قسمت انتهایی پورپوزال معمولا" شامل یک برنامه زمانی است که طرح بر اساس آن اجرا می شود. بهتر است اجرای طرح را فصل به فصل پیش ببریم تا مشکلات کمتری در تایید آن به وجود بیاید. در پژوهش های کمی معمولا" فصل اول به کلیات، فصل دوم به مبانی نطری، پیشینه و سوالات پژوهشی، فصل سوم به روش تحقیق، فصل چهارم به توصیف و تحلیل داده ها و فصل پنجم به نتیجه گیری و ارایه پیشنهادات اختصاص می یابد. البنه برخی از دانشگاههای برای گزارش تحقیق نیز فرمت خاصی دارند و ما می توانیم از آن فرمت هم استفاده کنیم. در پژوهش های کیفی تعداد فصل ها کمتر است و در هر صورت انجام مرحله به مرحله و تایید مرحله ای تحقیق توسط استاد راهنما مهم است. به سفارش استاد راهنما می توانیم برخی از فصل ها را به استاد مشاور هم نشان بدهیم و نظرات ایشان را نیز در طرح اعمال کنیم. در مراحلی از پایان نامه می توانیم به صورت جزئی از دیگران بگیریم. اما باید به خاطر داشته باشیم که ما پاسخگو هستیم و باید بتوانتیم از کارمان دفاع بکنیم. بر خی از مهارت ها از جمله مهارت های فناوری اطلاعات برای انجام پایان نامه در عصر کنونی بسیار ضروری هستند. بنابر این بهتر است قبل از شروع پایان نامه، این مهارت ها را در خودمان تقویت کرده باشیم. پایان نامه که تمام شد و به تایید استاد راهنما و مشاور رسید، برای جلسه ی دفاع آماده می شویم. در مقطع کارشناسی جلسه دفاع اجباری نیست اما بهتر است دانشجویان دفاع مختصری از کارشنان داشته باشند تا برای مقاطع بالاتر آمادگی بیشتری داشته باشند . در جلسه دفاع بهتر است خلاصه پایان نامه را به صورت فایل پاورپوینت ارایه دهیم. این فایل باید با تاکید بر اهداف، سوالات، نظریه های مورد استفاده، روش تحقیق و یافته ها تنظیم شده باشد. در جلسه دفاع مدیریت زمان بسیار مهم است و اساتید ـ که معمولا" طرح را قبلا"خوانده اند ـ اصلا" خوششان نمی آید دانشجو از روی پایان نامه برای آنها روخوانی کند. بنابراین ضمن اینکه باید زمان را مدیریت کنیم مدیریت ارایه هم مهم است. حتما" باید نظرات استاد راهنما،مشاور و استاد داور را یاد داشت کنیم و تا حد امکان آنها را اعمال نماییم. حضار نیز ممکن است پرسش هایی داشته باشند که به طور مختصر و ضمن توجه به زمان به آنها پاسخ می دهیم. نیک به خاطر داشته باشید که نمره نهایی پایان نامه هرچه که باشد ما آن را در طول اجرای پایان نامه دریافت می کنیم، نه در جلسه دفاع.